गोंड चित्रकलेसाठी पद्मश्री मिळविणार्‍या दुर्गाबाई वयम

  विद्यमान केंद्र सरकारने नुकतीच पद्म पुरस्कारांची घोषणा केली. या वेळीसुद्धा ‘सामान्यांतील असामान्य’ असेच पद्म गौरव विद्यमान केंद्र सरकारने निवडले आहेत. ही निवड प्रक्रिया ज्या पारदर्शक पद्धतीने पार पडते आहे, त्याबद्दल विद्यमान सरकार अभिनंदनास पात्र आहे. या लेखापासून आपण यंदाच्या - अर्थात 2022च्या पद्म पुरस्काराने सन्मानित व्यक्तींच्या कार्याचा परिचय करून घेणार आहोत. या वेळी आपण जाणून घेणार आहोत, त्या आहेत गोंड चित्रकलेसाठी पद्मश्री मिळविणार्‍या श्रीमती दुर्गाबाई वयम. त्यांचा प्रवास शून्यातून विश्वनिर्मितीचा आहे.

गोंड चित्रकला हा लोक आणि आदिवासी कलेतील कलाकृतीचा एक प्रकार आहे. भारतातील सर्वात मोठ्या जमातींपैकी एक गोंड आदिवासी यांच्याद्वारे ही चित्रकला प्रचलित आहे - जे मुख्यत: मध्य प्रदेशातील आहेत, पण ही कला आंध्र प्रदेश, महाराष्ट्र, छत्तीसगड आणि ओडिशामध्येदेखील आज रुजू झाली आहे. गोंड कलाकारांचे कार्य त्यांच्या लोककथांमध्ये आणि संस्कृतीत रुजलेले आहे आणि म्हणूनच कथाकथन हा त्यांच्या प्रत्येक चित्रकलेचा मजबूत घटक आहे.

चांगली प्रतिमा पाहिल्याने नशीब प्राप्त होते या विश्वासाने गोंड आदिवासी लोककला एकत्र आली आहे. या जन्मजात विश्वासामुळे गोंडांनी त्यांची घरे आणि मजले पारंपरिक चित्रांनी आणि आकृतिबंधांनी सजविली. कालांतराने त्यात बदल होत गेले, तथापि गोंड कला तेव्हापासून कागदावर आणि प्रतिभावान कलाकारांनी त्यांचे कौशल्य दाखवून कॅनव्हासमध्ये बदलली आहे. स्वत:च्या कलाकृतीतून आत्म्याची भाषा गोंड कलेच्या तेजस्वी रंगछटांमध्ये व्यक्त होते आणि त्याच परंपरेतील दुर्गाबाई वयम यांचा पद्मश्रीपर्यंतचा प्रवास अनेकांना प्रेरणा देणारा आहे.

 

श्रीमती दुर्गाबाई वयम या आदिवासी कलेच्या परधान-गोंड परंपरेत काम करणार्‍या आघाडीच्या महिला कलाकारांपैकी एक आहेत. आज त्या भोपाळमध्ये राहत असल्या आणि तेथे काम करत असल्या, तरी दुर्गाबाईंच्या कामाचे मूळ मध्य प्रदेशातील मंडला जिल्ह्यातील बरबासपूर या जन्मस्थानी असलेल्या समृद्ध लोककथा आणि पौराणिक कथांमध्ये आहे. त्यांची ही गोंड चित्रकला त्यांनी लहानपणी आजीकडून ऐकलेल्या कथांमधून जन्माला आली आहे. सुभाष वयम यांच्याशी लग्न झाल्यानंतर, त्यांना त्यांचे मेहुणे जानगढ सिंग श्याम यांनी प्रोत्साहन दिले. त्यांनी दिग्ना (घराच्या मजल्यांवर आणि भिंतींवर स्त्रियांनी बनवलेली विधी चित्रे) चित्रकार म्हणून त्यांची प्रतिभा लक्षात घेतली. त्यांनी तिला त्यांची प्रतिभा केवळ कागदावर आणि कॅनव्हासवर अनुवादित करण्यासाठीच नव्हे, तर समकालीन शहरी कलाबाजाराच्या अनुषंगाने त्यातील सौंदर्यशास्त्राचा प्रयोग करण्यासही कायमच प्रोत्साहन दिले. परधान-गोंड चित्रकलेचे वैशिष्ट्य दर्शविणारे पॉइंटलिस्ट डॉट्स, बारीक डॅश आणि मायन्यूट वेव्ह वापरत असतानाही, दुर्गाबाईंनी स्टिपलिंगसाठी दोलायमान रंगांचा केलेला वापर हा त्यांच्या अनोख्या आणि वैविध्यपूर्ण चित्राचा भाग आहे, आणि त्यांच्या चित्रांच्या दंतकथा गुणवत्तेशी जुळणार्‍या आहेत. दुर्गाबाई वयम देवी, नद्या, झाडे, वाघ आणि हरणांपासून ते मोर आणि बागेतील सरडे आणि कधीकधी नर देवांची चित्रकला सादर करतात - हे सर्व त्यांच्या मूळ आणि अतिशय समकालीन शैलीमध्ये त्यांनी तयार केले आहे. आज दुर्गाबाई वयम अनेक पुस्तकांच्या सहलेखिका आहेत.

 

दुर्गाबाई यांचे पूर्वज पारंपरिकपणे मध्य भारतातील गावांमध्ये रेखाचित्रे आणि पेंटिंगसाठी जागा म्हणून भिंती वापरत. गोंड कलाकार दुर्गाबाई आणि सुभाष व्याम यांनी कोची-मुझिरिस बिएनाले (घचइ)च्या सौजन्याने ग्राफिक कथा एका वेगळ्या उंचीवर नेली आहे. गोंड भित्तिचित्रकला नावाच्या पारंपरिक भित्तिचित्रांपुरते मर्यादित न राहता, या जोडप्याने प्लायवूडवरील प्रतिमा असलेल्या भिंतीवर आधारित गोंड चित्रकला विकसित केली आहे. प्लायवूडवरील प्रत्येक काम विविध आकारांमध्ये कापले जाते आणि त्यांच्या आदिवासी लोककथांमध्ये साजर्‍या होणार्‍या वनस्पतींची आणि प्राण्यांची रूपरेषा तयार केली जाते.

आज दुर्गाबाई यांचा गोंड चित्रकलेसाठी जगभर प्रवास सुरू आहे. 2008मध्ये बोलोग्ना रॅगॅझी अ‍ॅवॉर्ड मिळालेल्या ‘द नाइट लाइफ ऑफ ट्रीज’चे सहलेखक असलेल्या दुर्गाबाईंनी ‘टर्निंग द पॉट’ आणि ‘टिलिंग द लँड’ यांसारख्या पुस्तकांसाठी चित्रणे केली आहेत. त्यांनी सचित्र ‘भीमायन’, 20व्या शतकातील सुधारक-राजकारणी डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्यावरील पुस्तकातील चित्रांचे रेखाटन केले आहे.

दुर्गाबाई यांचा गोंड कलेबद्दल मौखिक कथनांचा एक विशाल संग्रह आहे. अ‍ॅक्रायलिक-ऑन-कॅनव्हास तसेच पेन-ऑन-पेपरसह उशिरा पूर्ण झालेल्या, थीम्स परंपरेला आधुनिक स्वरूपात रूपांतरित करण्याचा त्यांचा प्रयत्न सुरू आहे. विद्यमान सरकारने गोंड चित्रकलेसाठी त्यांना दिलेली पद्मश्री हा नक्कीच त्यांच्या कार्याचा केलेला सन्मान आहे. दुर्गाबाई वयम यांच्या भावी वाटचालीस मनापासून सदिच्छा आहे.