वनांचा विश्वकोश पद्मश्री तुलसी गौडा

 

भारत हा वैविध्यपूर्ण आणि विविधतेने नटलेला देश आहे. सामान्यातल्या सामान्य माणसाच्या हृदयाला हात घालून त्याला जिंकायचे आणि त्याचवेळी आपला विवेक, नैतिक भूमिका आणि आग्रह कमी होऊ द्यायचे नाहीत, अशी विलक्षण क्षमता असणारे अनेकजण आजवर केंद्र सरकारच्या ‘पद्म’ पुरस्काराने गौरविण्यात आले आहेत. 2014पासून परिवर्तनाची नांदी सुरू झाली आणि पद्म पुरस्कारही वेगळ्या उंचीच्या माणसांपर्यंत जात त्याचे वेगळेपण जपत आहेत. काही पुरस्कार व्यक्तीची उंची वाढवतात, तर काही व्यक्ती पुरस्कारांची उंची वाढवतात. 2014पासून असाच अनुभव आपल्यापैकी प्रत्येकाला येतो आहे. नुकताच राष्ट्रपती भवनातील दरबार हॉलमध्ये पद्म पुरस्कार सोहळा संपन्न झाला. या सोहळ्यात 2020 आणि 2021 या वर्षांचे पद्म पुरस्कार मा. राष्ट्रपतींच्या हस्ते प्रदान करण्यात आले. संपूर्ण सोहळा बघताना, प्रसंगी ऐकताना त्यांच्या कार्याला समजून घेताना अंगावर शहारे तर आलेच; पण डोळेही पाणावले.

 

यावर्षी प्रजासत्ताक दिनाच्या पूर्वसंध्येला सात जणांना पद्मविभूषण, 10 जणांना पद्मभूषण, तर 102 जणांना पद्मश्री पुरस्कार घोषित झाले आहेत. तसेच 2020मध्ये 7 पद्मविभूषण, 16 पद्मभूषण व 112 पद्मश्री पुरस्कारांची घोषणा करण्यात आली होती. मात्र कोविड संकटामुळे त्यांचे वितरण करण्यात आले नव्हते. या यादीत महाराष्ट्रातील रजनीकांत श्रॉफ व आनंद महिंद्रा या उद्योजकांना पद्मभूषण पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले. तसेच सामाजिक कार्यकर्ते गिरीश प्रभुणे, सय्यदभाई, परशुराम आत्माराम गंगावणे, नामदेव कांबळे, जसवंतीबेन, जमनादास पोपट, सिंधुताई सपकाळ, राहीबाई पोपेरे, पोपटराव पवार, सुरेश वाडकर यांना यावेळी पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आले आहे.

 

वैज्ञानिक ते उद्योजक असा प्रवास करणारे युनायटेड फॉस्फरसचे रजनीकांत श्रॉफ यांना आणि महिंद्रा उद्योग समूहाचे आनंद महिंद्रा यांना व्यापार उदीम क्षेत्रातील त्यांच्या योगदानासाठी पद्मभूषण प्रदान करण्यात आले.

 

पद्मश्री गिरीश प्रभुणे यांचे उपेक्षित, वंचित घटकातील लोकांसाठी, भटक्या-विमुक्त समाजाला मुख्य प्रवाहात आणण्यासाठीचे योगदान मोठे आहे. ‘भटके-विमुक्त समाज परिषदे’च्या माध्यमातून गेल्या अनेक वर्षांपासून ते कार्यरत आहेत. तुळजापूरजवळील वैदू, कैकाडी, पारधी समाजातील मुलांसाठी त्यांनी काम केले आहे. चिंचवड येथील ‘पुनरुत्थान समरसता गुरुकुलम’द्वारे भटक्या समाजातील मुला-मुलींना शिक्षण देण्याबरोबरच पारंपरिक कौशल्यविकासाद्वारे त्यांना स्वावलंबी बनविण्याचे महत्त्वाचे काम ते करत आहेत. पारधी समाजाविषयी, त्यांच्या प्रश्नांविषयी, त्यांच्या जीवनावर आधारित त्यांचे विविध माध्यमातून सतत लेखन सुरू असते.

 

मुस्लीम समाजातील अनिष्ट प्रथा परंपरांविरुद्ध आवाज उठवित गेली साठ-पासष्ठ वर्षे तिहेरी तलाक पद्धतीने ग्रासलेल्या मुस्लीम महिलांना न्याय देण्यासाठी झगडणारे सय्यदभाई पद्मश्रीच्या यादीत आहेत. मुस्लीम सत्यशोधक मंडळाच्या माध्यमातून हजारो महिलांच्या पाठीमागे ठामपणे उभं राहून त्यांना ते मदत करत आहेत.

 

 

सिंधुताई सपकाळ अर्थात माई यांना सामाजिक कार्यासाठी ‘पद्मश्री’ मिळाली आहे. सिंधुताई सपकाळ यांनी 1994 साली पुण्यातील पुरंदर तालुक्यात अनाथ मुलांसाठी ‘ममता बाल सदन’ नावाची संस्था स्थापन केली. अनाथ मुलांसाठी त्यांनी केलेल्या कामांमुळे महाराष्ट्रासह देशभरात त्या ‘अनाथांची माय’ म्हणून परिचित आहेच.

 

कला क्षेत्रातील पद्मश्री पुरस्कार महाराष्ट्रातील परशुराम गंगावणे यांना जाहीर झाला आहे. परशुराम गंगावणे गेल्या 45 वर्षांपासून आदिवासी पारंपरिक लोककला जतन करत त्याचा प्रसार करण्याचे काम करत आहेत. आदिवासी कलेचा हा वारसा पुढे चालू ठेवण्यासाठी परशुराम गंगावणे यांनी गुरे आणि गोठा विकून त्याठिकाणी लोककलेचे संग्रहालय बनवले आहे.

 

सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील कुडाळ तालुक्यात पिंगुळी गावात परशुराम गंगावणे यांनी कळसूत्री बाहुल्यांची कला जोपसली आहे. कळसूत्री बाहुल्यांच्या माध्यमातून आतापर्यंत त्यांनी अनेक लोककथा सादर केल्या आहेत.

 

गावकुसाबाहेरील स्त्रियांच्या वेदना मांडणारे विदर्भातील लेखक नामदेव कांबळे यांना साहित्य आणि शिक्षण क्षेत्रातला पद्मश्री पुरस्कार देण्यात आला. ‘राघववेळ’ या कांदबरीसाठी 1995 साली साहित्य अकदमीच्या पुरस्काराने त्यांचा सन्मान करण्यात आला होता.

व्यापार आणि उद्योग क्षेत्रातील कार्यासाठीचा पद्मश्री पुरस्कार जसवंतीबेन जमनादास पोपट यांना जाहीर झाला. सहकाराचे उत्तम उदाहरण असलेल्या आणि महिलांना आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी बनवण्यात महत्त्वाचे योगदान देणार्‍या सुप्रसिद्ध लिज्जत पापड उद्योगाच्या त्या संस्थापिका आहेत. आपल्या घराला हातभार म्हणून महिलांनी हे काम सुरू केले आणि बघता बघता लिज्जत पापड ब्रँड होत घराघरात पोहचला आहे.

यंदा विशेष म्हणजे ‘पद्म’ पुरस्कार विजेत्यांमध्ये 29 महिला, तर एक ट्रान्सजेंडर यांचा समावेश आहे. ट्रान्सजेंडर लोकनर्तक मंज्जमा जोगती यांनी मा. राष्ट्रपतींची दृष्ट काढली आणि या कृतीने संस्कृती आणि परंपरा याची ओळख संपूर्ण जगाला झाली. तसेच 10 व्यक्ती अनिवासी भारतीय, भारतीय वंशाच्या व्यक्ती आणि भारताचे परदेशी नागरिक आहेत.

खरंतर गेली कित्येक वर्ष हे सर्व लोक त्यांचे कार्य नित्यनेमाने करत होतेच, पण यांचा आता गौरव व्हावा यासाठी विद्यमान सरकार अभिनंदनास पात्र आहे. खरंतर यासाठी जी पारदर्शकता विद्यमान सरकारने दाखवत अनेकांना पुरस्कृत केले, याने प्रत्येक भारतीयाला आनंदच झाला आहे. पद्म पुरस्कारप्राप्त यादी पाहिल्यावर लक्षात येतं की जो खरंच मनापासून अपेक्षारहित कार्य करतो, त्याला योग्य सन्मान मिळतो.