मराठवाड्यातील महापुराचे तांडव!

सध्या मराठवाड्यातील महापुराचे खापर ‘जलयुक्त शिवार योजने’वर फोडले जात आहे. सहज जलबोध याच्याशी अजिबात सहमत नाही. अर्थात ‘जलयुक्त शिवार योजना’ ही दोषमुक्त होती असे नव्हे. जलक्षेत्रातील अनागोंदीमुळे महापुराच्या तीव्रतेत भर पडली हे खरेच आहे, परंतु सध्याच्या महापुराशी या योजनेचा थेट संबंध जोडणे म्हणजे निव्वळ फाजील स्टंट.

बर्‍याचदा जलक्षेत्रात, खासकरून प्रशासनावर अमुक योजना कशी फसली वगैरे टीका आपण ऐकत असतो. कोणताही शासकीय वा गैरशासकीय प्रकल्प असो - उदा., ‘जलयुक्त शिवार’, ‘मागेल त्याला शेततळे’, ‘वॉटर कप स्पर्धा’, ‘समृद्ध गाव’ आणि आता ‘अटल भूजल’ - या सर्व योजना प्रकल्प कशी चुकीची वा कशी बरोबर हे केवळ अमुक प्रसिद्ध, महान माणसाने म्हटले म्हणजे खात्रीने बरोबरच असणार का? अशी मेंढरासारखे कळप करून कुणा एकाच्या मागे राहण्याची अंधानुकरणाची सवय आपल्याला लागली आहे. खासकरून ती योजना काय होती, त्यात अंमलबजावणीसाठी नियम-नियोजन काय होते/आहेत हे सगळे नेमकेपणे माहीत नसतानाही केवळ एखाद्या तज्ज्ञाने, सेलिब्रिटीने वा तथाकथित महापुरुषाने असे काही म्हटले की त्याला फॉलो करणारा एक मोठा वर्ग कुठलाही तर्क न लावता त्याची सरसकट ‘री’ ओढतो आणि मग सत्य काय ते समाजाला कळण्याऐवजी फक्त वादविवादच होत राहतात. चूक लक्षात येऊन, ती सुधारून भविष्यात समाजहितकारक गोष्ट घडावी हा टीकेमागचा योग्य उद्देश साध्यच होत नाही. म्हणूनच मागील पाच-सात वर्षांत जलक्षेत्रात लोकसहभाग जरी वाढता दिसत असला, तरी जलसाक्षरता स्तर मात्र ढळत आहे, हे मत सहज जलबोधात वारंवार मांडले गेले आहे. दुर्दैवाने अद्यापही त्याकडे अक्षम्य दुर्लक्षच होते आहे.

 

आपण पाहतोय की, आज खानदेश, विदर्भ, मराठवाड्यातील जनता महापुराच्या भयंकर तडाख्यात सापडली आहे. जेव्हा सामान्य माणूस अशा तात्कालिक दु:ख-संकटाच्या मानसिकतेत असतो, नुकसानामुळे हवालदिल झालेला असतो, तेव्हा सत्ता वा प्रशासनावर दोषारोप केले की त्याच्या दु:खावर फुंकर मारल्यासारखे होते आणि मग हे पर्यावरणतज्ज्ञ/महापुरुष लोकांना आपले हितचिंतक वाटतात. यातून प्रसिद्धी मिळते. सामान्यांच्या भावनेवर अशी फुंकर घालायची पद्धत दुष्काळात वा महापूरस्थितीत वेळोवेळी हमखास दिसतेच.

सहज जलबोध अभियानात एखादी योजना चुकीची की वाईट असे म्हणण्याऐवजी त्यातील चुकलेल्या तपशिलावर बोट ठेवतो आणि तेदेखील वेळ उलटून गेल्यावर नाही, तर वेळेआधीच. बहुतेक वेळा कोणतीच योजना वाईट वा चुकीची नसते, तर त्यातील अंमलबजावणी व्यवस्था किडलेली आहे, म्हणून योजना फसताना दिसते. याचकरिता सहज जलबोध माध्यमातून जलयुक्त शिवार असो वा अन्य कोणतीही योजना, त्यावर टीका न करता त्यात चुकीचे काय ते फक्त मांडले. उदाहरणार्थ, ‘जलयुक्त शिवार’ ही परिपूर्ण तांत्रिक योजना होती, परंतु त्यात भूवैज्ञानिकांऐवजी कृषी खात्यास जोडणे चुकीचे, हे मत मांडले होते.

मराठवाड्यात महापूर येण्यास कारणीभूत आहे ती अतिवृष्टी (ढगफुटी). मात्र एवढा मोठा पाऊस पडला, तरी काही ठिकाणी अजिबात नुकसान नाही, तर काही ठिकाणी हाहाकार, याला कारणीभूत आहे स्थानिक पाणलोट क्षेत्रात मानवी हस्तक्षेप. पाणलोटात कोणत्याही प्रकारची कामे करताना जी बिनतांत्रिक मंडळी होती, त्यांनी भूपृष्ठ व भूगर्भ स्थिती समजून न घेता केलेल्या अंदाधुंद खड्डेखोरीमुळे पर्जन्यवृष्टीनंतर वाहणार्‍या पाण्याचा प्रवाह, वेग आणि दिशा यात जो गोंधळ उडाला, त्यामुळे अकस्मात नुकसानाच्या घटनांत वाढ झाली.