किसन महाराज साखरे

Kisan Maharaj Sakhare

 

 

साखरे वंश विख्यातम् । ज्ञानदान परायणम् ॥

 

भागवत भक्ती परंपरेतील वारकरी विचारधारेच्या संवर्धनामध्ये संत तुकारामोत्तर काळामध्ये ‘फड आणि मठ’ यांचे मौलिक योगदान आहे. त्यामध्ये देहूकर, वासकर, नामदास, आजरेकर आणि देगलूरकर या परंपरांप्रमाणेच श्रीक्षेत्र आळंदीस्थित साधकाश्रमाधिष्ठित ‘साखरे महाराज परंपरेचे’ स्थान अग्रणी व वैशिष्ट्यपूर्ण आहे. इ.स. 1960 साली ह.भ.प. किसन महाराजांकडे साधकाश्रमाची धुरा आली आणि गेली 65 वर्षे त्यांनी साधकाश्रम व साखरे परंपरेची ध्वजा डौलाने फडकत ठेवली. पेशवेकाळातील थोर सत्पुरुष आणि ज्ञानेश्वरीचे थोर व्यासंगी विद्वान ह.भ.प. नाना महाराज साखरे यांच्यापासून ‘साखरे परंपरेचा’ श्रीगणेशा झाला असून विनायक ऊर्फ दादा महाराज, तात्या महाराज यांच्याकडून ती ह.भ.प. किसन महाराजांकडे आली. वैदिक निष्ठा आणि वेदान्त निरूपण हे त्यांच्या परंपरेचे प्रमुख वैशिष्ट्य होय. पंढरीचा राजा विठ्ठल त्यांच्या परंपरेचे इष्टदैवत आणि संत ज्ञानदेव जणू कुलदैवतच.

 

ब्रह्मीभूत वै. नाना महाराज साखरे यांचे मूळ नाव नारायण हरिपंत जोशी असे होते; पण एका विशेष घटनेने त्यांना ‘साखरे महाराज’ नाव पडले व पुढे त्याच नावाने परंपरेतील पुढील सारे सत्पुरुष ओळखले गेले. श्रीमंत चिमाजी अप्पा पेशवे यांचे कारभारी ‘रामचंद्रपंत’ यांनी महाराजांच्या उपदेशानंतर अन्नदान करण्यासाठी मोठ्या प्रमाणावर बाजारात साखर खरेदी केली, त्यामुळे काही काळ सर्वत्र साखरेचा तुटवडा निर्माण झाला. सर्वत्र नाना महाराजांच्या अन्नदानाची चर्चा सुरू झाली आणि त्यातून महाराजांना ‘साखरे महाराज’ म्हणून नाव पडले.

 

 

ह.भ.प. किसन महाराज यांचा जन्म मराठवाड्यातील लातूर परिसरातील ‘पान चिंचोली’ येथे इ.स. 1938 मध्ये झाला. त्यांच्या घरातच मोठी ज्ञानपरंपरा असल्याने त्यांचे प्रारंभिक शिक्षण घरातच झाले. पुढे प्रख्यात तत्त्वज्ञ-व्यासंगी विद्वान आणि गुरू एन.पी. मोडक यांच्यापाशी त्यांनी वैदिक ग्रंथ, शास्त्रग्रंथ आदींचे सूक्ष्म अध्ययन केले. साधकाश्रमामध्ये त्यांना अनेक विद्वानांचा सत्संग लाभला. विनायक महाराज आणि रंगनाथ महाराज परभणीकर यांच्या सत्संगामध्ये त्यांनी प्रवचन, कीर्तन आणि निरूपणाचे धडे घेतले. मूळची जिज्ञासू अभ्यासूवृत्ती, प्रखर बुद्धिमत्ता आणि गुरूविषयीचा निष्ठाभाव या गुणसंपदेच्या जोरावर वारकरी संप्रदायातील एक रसाळ कीर्तनकार आणि निरूपणकार म्हणून किसन महाराज यांचे सर्वत्र नाव झाले. महाराष्ट्रात ठिकठिकाणी त्यांनी कीर्तन-प्रवचनांनी विठ्ठलभक्तीचा आणि वारकरी तत्त्वज्ञानाचा प्रचार करीत जनप्रबोधन केले. त्यांचे कीर्तन संतांच्या उद्बोधक भक्तिवचनांबरोबरच औपनिषदिक प्रमेये, वेदनीती, कर्मोपासना आणि ज्ञान अशा विविध विषयांची बौद्धिक मेजवानीच असे. अनेक संस्कृत वचने आणि संस्कृतप्रचुर भाषा हे त्यांच्या निरूपणाचे विशेषत्व होते. ‘वाचा बोलू वेदनीती । करू संती केले ते।’ हे जगद्गुरू तुकाराम महाराजांचे वचन त्यांच्या एकूण प्रबोधनकार्याचे मुख्य सूत्र होते. ‘कर्मे इशु भजावा।’ या संत ज्ञानेश्वर माऊलींच्या वचनावर त्यांचा विशेष भर होता. कीर्तन-प्रवचनासमवेतच जनप्रबोधनासाठी त्यांनी स्वतःचे ‘स्वस्तिश्री’ मासिक सुरू केले होते. ‘कर्मे इशु भजावा।’ हेच त्या मासिकाचे ब्रीदवाक्य होते. सुमारे 45 वर्षे त्यांनी ‘स्वस्तिश्री’चे संपादक म्हणून कार्य केले.

 

 

 

ह.भ.प. किसन महाराज यांचे जीवन, कीर्तन आणि प्रवचननिमित्ताने जेवढे भ्रमणशील होते तेवढेच ग्रंथलेखनासाठी सुयोग्य बैठक लाभलेले चिंतनशीलही होते. त्यांनी महाराष्ट्रात हजारो कीर्तने केली तसेच त्यांनी शंभरपेक्षा अधिक ग्रंथांचे लेखन केले. विशेष म्हणजे त्यांनी मराठीबरोबरच संस्कृतमध्येही ग्रंथलेखन केले. ग्रंथलेखनाची ही परंपरा त्यांना पूर्वसुरी महाराजांकडून लाभली होती. वै. नाना महाराज आणि विनायक महाराज यांनीही ज्ञानेश्वरी आणि अभंगगाथा यावर ग्रंथलेखन केलेले होते व ते ग्रंथ साधक, भाविक आणि मुमुक्षू वर्गात अत्यंत लोकप्रिय ठरलेले होते. किसन महाराजांनी त्या पूर्वापार चालत आलेल्या ग्रंथलेखन सेवेवर कळस चढविला. त्यांच्या 115 ग्रंथांमध्ये वारकरी संत साहित्यपर ग्रंथ आणि वेदान्तपर ग्रंथ असे दोन मुख्य भाग दिसतात. त्यामध्ये ‘सोहम् योग’, ‘ब्रह्मसूत्र‘, ’अद्वैत मकरंद‘, ’अद्वैत वेदान्त प्रदीपिका‘, ’अद्वैत मंजिरी‘, ’योगत्रयी‘, ’वेदनिष्ठा‘ तसेच ’ज्ञानेश्वर चरित्र‘, ’नवरसी भरवी सागरू‘, ’नवविधा भक्ती‘, ’ओंकारमय गणेश‘, ’ज्ञानेश्वरीतील मंगलाचरणे‘, ’ज्ञानेश्वरीतील सद्गुरुभक्ती‘, ’ज्ञानेश्वरी भाव पराग‘, ’सार्थ चांगदेव पासष्टी‘, ’सार्थ हरिपाठ‘, ’ताटीचे अभंग‘, ’सार्थ अनुभवामृत‘, ’सार्थ तुकाराम गाथा‘, ’अध्यात्म-विज्ञान‘, ’आईन्स्टाईनचा सापेक्षवाद आणि ज्ञानेश्वरांचा निरपेक्ष चिद्विलासवाद‘ आणि ‘अशी ही भारतीय संस्कृती, अशी भारतीय परंपरा’ हे ग्रंथ प्रमुख असून विशेष वाचकप्रिय ठरलेले आहेत. वेदान्त आणि ज्ञानोत्तरभक्ती यांचे भावोत्कट आणि प्रबोधक दर्शन या समग्र ग्रंथांतून घडते.

 

 

प्रचंड लोकसंग्रह आणि दांडगा लोकसंपर्क हे किसन महाराजांचे वैशिष्ट्य होते. थोर संगणकतज्ज्ञ डॉ. विजय भटकरपासून मराठवाड्यातील सुदूर खेड्यातील एखाद्या विणेकरी वारकर्‍यापर्यंत त्यांचा संपर्क होता. त्यांचे ऋषीतुल्य विभूतिमत्व दर्शन अनेकांना आपल्या घरातील वडीलधार्‍या ज्येष्ठासारखे जवळचे-आपले वाटत असे. सहज संवाद त्यांचा स्वभाव होता. पुण्यातील नामवंत अशा ‘टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठाने’ त्यांना डॉक्टरेट (डी.लिट) ही सन्मानाची सर्वोच्च पदवी देऊन भूषित केलेले आहे. आळंदीच्या संत ज्ञानेश्वर महाराज देवस्थान कमिटीचे ते अनेक वर्षे विश्वस्त होते. आळंदी-पंढरपूर ज्ञानदेव पालखी सोहळ्याचे ‘सोहळा प्रमुख’ म्हणून त्यांनी अनेक वर्षे कार्य केले. पुणे विद्यापीठातील संत ज्ञानदेव अध्यासन समितीचे सदस्य म्हणूनही त्यांचे योगदान मोठे आहे. नव्या संगणकप्रेमी तरुण पिढीला ज्ञानेश्वरीचा परिचय घडावा या हेतूने पहिली दृक्-श्राव्य ज्ञानेश्वरीची प्रत त्यांनी तयार केली होती. संपूर्ण ज्ञानेश्वरी वेगवेगळ्या 500 ताम्रपटांवर कोरून त्यांनी जतन केलेली आहे.

 

 

 

‘साप्ताहिक विवेक’ने इ.स. 1987 साली आषाढी यात्रेनिमित्ताने ‘वारकरी भक्ती विशेषांक’ प्रकाशित करण्याचा उपक्रम सुरू केला होता. तेव्हा ‘विवेक’चे संपादक दिलीप करंबेळकर आणि वारकरी विशेषांकाचा विशेष संपादक म्हणून मी किसन महाराजांना साधकाश्रममध्ये अनेक वेळा भेटलो होतो. ‘विवेक’द्वारे संत ज्ञानेश्वरांवर एक दूरदर्शन मालिका करण्याचा विचार होता. त्या संदर्भातही त्यांच्याशी संवाद झाला होता. ‘विवेक’च्या ‘संत तुकाराम गाथा’ विशेषांकात त्यांनी तुकोबांच्या अभंगगाथेवर ‘तुकोपनिषद’ नावाचा आशयपूर्ण विचारगर्भ लेख लिहिला होता. ‘विवेक वारकरी’ विशेषांकाच्या लेखक मांदियाळीतील ह.भ.प. किसन महाराज एक प्रमुख लेखक होते. आळंदी-पंढरपूर, ज्ञानदेव पालखी सोहळ्यात ते दिंडी नंबर एकमध्ये चालत होते. त्याच दिंडीत विवेकानंद वासकर महाराज, ह.भ.प. निवृत्तीबुवा अरफळकर (मालक) हे मानकरी चालत. दैनिक ‘तरुण भारत’चा प्रतिनिधी म्हणून मलाही अनेक वर्षे त्या दिंडीत त्यांच्या सत्संगात चालण्याचे भाग्य लाभले होते. त्यामुळे किसन महाराजांशी माझे अत्यंत घनिष्ठ व जिव्हाळ्याचे संबंध होते. आळंदीत कधी माध्यान्ही त्यांना भेटण्यास साधकाश्रमात गेलो तेव्हा त्यांनी भोजनाशिवाय कधीच सोडले नाही. त्या भेटी, तो सत्संग आणि विविध विषयांवरील संवाद आजही मनमंदिरात सतेजपणे तेवत आहे.

 

ह.भ.प. किसन महाराजांनी संत एकनाथ महाराजांसारखा प्रपंच केला आणि गृहस्थाश्रमाचे आदर्श पालन केले. आपल्या भारतीय परंपरेतील चार आश्रमव्यवस्थेत गृहस्थाश्रमाला सर्व आश्रमाचे अधिष्ठानरूप विशेष महत्त्व आहे. त्यांना दोन मुलगे आणि एक कन्या असून त्यांची दोन्ही मुले ‘यशोधन’ व ‘चिदम्बरम’ उत्तम शिक्षित असून आपल्या घराण्याची भक्तिपरंपरा मोठ्या निष्ठेने वहन करीत आहेत.

 

तव प्रपंच हाच परमार्थ । होईल निर्धारे स्वार्थ ॥

जगा दाखवी तत्त्वार्थ । वंदे माऊली प्रेमभरे ॥

प्रपंच हाचि परमार्थ सहज । करोनि दावी म्हणतसे ॥

 

ही संत ज्ञानदेवांची अभंगवाणी किसन महाराजांनी समर्पक ठरवली आहे. धर्मनिष्ठा, गुरुनिष्ठा, ज्ञाननिष्ठा आणि शास्त्रनिष्ठेचे सुंदर संस्कार त्यांनी आपल्या पुत्रांवर करून त्यांना साधकाश्रमाचा वैभवशाली वसा आणि वारसा जतन आणि संवर्धन करण्यास सक्षम केलेले आहे. यशोधन महाराज किसन महाराजांची परंपरा उत्तम प्रकारे सांभाळत आहेत.

 

श्रद्धेय किसन महाराज देहाने हा इहलोक सोडून गेले असले तरी कार्यरूपाने आणि वाङ्मयरूपाने ते आपणामध्ये अमर आहेत. त्यांचे विचार, कीर्तने आणि ग्रंथसंपदा हाच शाश्वत अमृतठेवा आहे. ‘आपुले मरण पाहिले म्या डोळा । तो सुखसोहळा अनुपम्य ॥’ असे म्हणणार्‍या तुकोबांचे किसन महाराज पाईक होते. संतांचे मरण हे कधीच दुःखद नसते. त्यांचे पुण्यस्मरण हाही एक सुखसोहळाच असतो. एक प्रेरणा असते.

 

असतो मा सद्गमय ।

मृत्योर्मा अमृतगमय।