लोकांसाठी न्यायमूर्ती आमच्यासाठी चपळगांवकर काका

आधी एक भारदस्त नाव मी लेखाला दिले होते, ’सामाजिक चळवळींचा भाष्यकार न्यायमूर्ती नरेंद्र चपळगांवकर’; पण माझ्या लक्षात आले ते असे की, काकांचे एक व्यक्तिचित्र माझ्या मनात उमटलेले आहे ते तसे नाही. आपल्या घरातील एक मोठी व्यक्ती काका, मामा अशीच ती व्यक्तिरेखा माझ्यासाठी आहे.

 

परभणीच्या वकिलमित्रांचा एक छानसा ग्रुप होता. त्यांचे म्होरके म्हणजे अ‍ॅड. वसंतराव पाटील. पाटील काका बाबांचे खास मित्र. अ‍ॅड. गंगाधर औंढेकर, अ‍ॅड. श्रीपादराव जिंतुरकर, अ‍ॅड. आनंदराव कौसडीकर, अ‍ॅड. सुंदरराव दैठणकर व माझे वडील अ‍ॅड. अनंत उमरीकर असा हा वकिलमित्रांचा ग्रुप. चपळगांवकर काका आणि पाटील काका चांगले मित्र. चपळगांवकर काका परभणीला आले की, पाटील काकांकडे उतरायचे. मग ही सगळी वकील मंडळी जमायची. खास गप्पाटप्पा, जेवणं चालायची. शिवाय गाण्याची खास मैफल असायची. कुणी कवी आला असेल तर छानसे कविसंमेलनही व्हायचे. या सगळ्या वकील मंडळींची आम्ही मुलंही तेव्हा त्यात असायचो. पाटील काकांकडे एकदा चपळगांवकर काका आले असताना मला त्यांच्यापुढे उभं करून पाटील काका म्हणाले, “अरे नाना, हा बाबूचा मुलगा (माझ्या बाबांना ते बाबू म्हणायचे व चपळगांवकर काकांना सगळेच नाना म्हणायचे) काव्यप्रेमी आहे. याला भरपूर कविता पाठ आहेत.” कविता म्हटल्यावर चपळगांवकर काकांचा चेहरा उजळला. लगेच मला जवळ बोलावून त्यांनी विचारपूस सुरू केली. काय आवडतं, काय नाही वगैरे विचारत असताना कुठली कविता आवडते विचारले. मी बोरकरांची ’क्षितिजी आले भरते गं’ म्हणून दाखवली. काका खूश झाले. माझ्या पाठीवरून हात फिरवला. तेव्हापासून अगदी आजतागायत काकांचा तो हात माझ्या पाठीवर आहे असाच माझा भाव आहे. काका गेल्याची खबर आली तेव्हाही मला तेच जाणवलं.

 

काकांचे व्यक्तिमत्त्व खूप मोठे आहे. सामाजिक संस्थांचा प्रचंड मोठा व्याप त्यांनी लीलया हाताळला आहे. न्यायमूर्ती म्हणून त्यांची कारकीर्द खूप मोठी आहे, हे मला नंतर तीव्रतेनं जाणवत गेलं. मी छत्रपती संभाजीनगरला 1986 ते 1992 या काळात शिकायला होतो. पुढे चालून 2004 पासून तिथे राहायलाच गेलो. काकांचे विविध पैलू मला जवळून पाहायला मिळाले. कौटुंबिक ओळखीमुळे त्यांच्या घरात मला मुक्त प्रवेश होता. काका नसतानाही काकूंशीही मी मुक्तपणे गप्पा मारायला जायचो. काही विशेष पदार्थ केला की त्याची चव घेण्याच्या निमित्ताने आतल्या डायनिंग टेबलवर जाऊन बसायचो. कधी तरी काका आले की सहज आमच्या गप्पांत सामील व्हायचे आणि मग बघता बघता कौटुंबिक विषय बाजूला पडून त्यांच्या आस्थेचे असलेले सामाजिक, राजकीय आणि साहित्यिक विषय समोर यायचे. मी वयाने किती लहान आहे हे विसरून काका माझ्याशी गप्पा मारायचे.

 

काकांचे वडील पुरुषोत्तमराव चपळगांवकर हे जुन्या पिढीतील वकील. माझे आजोबाही वकील. ते मराठवाड्यातील पहिल्या पिढीचे वकील. निजामाविरुद्ध असहकार आंदोलन वकिलांनी छेडले त्याचे नेतृत्व माझ्या आजोबांनी केलेले. चपळगांवकर काकांना या गोष्टींचे खूप अप्रूप वाटायचे. त्यांचा स्वतःचा पिंड त्यांच्या वडिलांच्या संस्कारांतून तयार झालेला सामाजिक योद्ध्याचाच होता. माझ्या घरात आजोबा आणि बाबांची शेतकरी संघटनेतली निष्ठावंत कार्यकर्ता म्हणून कामगिरी. नंतर माझी विविध सामाजिक क्षेत्रांतली लुडबुड त्यांना आवडायची. ते इतरांशी बोलताना कौतुकाने उच्चार करायचे किंवा काकूंना बोलायचे जे मला त्या नंतर सांगायच्या.

 

न्यायाधीश म्हणून निवृत्त झाल्यावर काकांनी स्वतःला मोठ्या प्रमाणात लिखाणासाठी वाहून घेतलं. स्वामी रामानंद तीर्थ यांचे त्यांनी लिहिलेले चरित्र ’योद्धा संन्यासी’ मौज प्रकाशनाने प्रसिद्ध केले. एका फार मोठ्या, पण दुर्लक्षित राहिलेल्या व्यक्तिमत्त्वाला काकांनी न्याय दिला. स्वामीजींचा इतिहास महाराष्ट्रात मराठवाड्याबाहेर फारसा परिचित नव्हता. तो करून देण्याचे मोठे काम काकांनी केले.

काकांच्या इतर लिखाणापेक्षा मला त्यांनी हैदराबाद संस्थान, मराठवाड्याचा स्वातंत्र्यसंग्राम आणि त्यातील महत्त्वाच्या व्यक्तींवर केलेले लिखाण जास्त मोलाचे वाटते. स्वामी रामानंद तीर्थ, पद्मविभूषण गोविंदभाई श्रॉफ, पत्रमहर्षी अनंत भालेराव, बाबासाहेब परांजपे, हैदराबाद संस्थानातील माणसांवरचे त्यांचे लिखाण ’संस्थानी माणसे’ हे सगळं खूप वेगळं आहे. काकांच्या इतर लिखाणापेक्षा या लिखाणाचे वेगळेपण म्हणजे या लिखाणात त्यांची विलक्षण आत्मीयता जाणवते.

 

सामाजिक आणि राजकीय लिखाण करणार्‍यांपेक्षा काकांची लेखणी ललित अंगाने खूप छान व्यक्त होते त्याचे महत्त्वाचे कारण म्हणजे काकांना कविता, संगीत आदींमध्ये असलेला विलक्षण रस. मी सभु विज्ञान महाविद्यालयात 11 वीत शिकत होतो. काही दिवसांपूर्वीच परभणीला पाटील काकांच्या घरी मी बोरकरांची कविता म्हणून दाखवली तो प्रसंग घडला होता आणि नंतर लगेच मी काकांना बघितलं, ते बोरकरांच्या कवितांवर पुलं आणि सुनीताबाई सादर करायचे तो ’आनंदयात्री’ या कार्यक्रमाचे आयोजक म्हणून. आमच्या पिढीवर काकांसारख्यांनी हा साहित्यिक आणि सांस्कृतिक असा दाट संस्कार घडवून आणला, कारण त्यांना स्वतःला ती आवड होतीच; पण तेवढ्यावर न थांबता पुढच्या पिढ्यांसाठीही आपण काही तरी केलं पाहिजे याची त्यांना जाणीव होती म्हणून ते सतत सामाजिक आणि सांस्कृतिक उपक्रमांत संस्थांत कार्यरत असायचे.

 

 

काका-काकूंच्या लग्नाला 50 वर्षे पूर्ण झाली तेव्हा एक छानसा घरगुती समारंभ त्यांच्या कुटुंबीयांनी (सायली, भक्ती, मेघना, श्रीधर व घरचे इतर) आयोजित केला होता. आमच्यासाठी विशेष आकर्षण म्हणजे अश्विनी भिडे यांचे यानिमित्ताने ठेवलेले गायन. आईबाबांना घेऊन मी मुद्दाम गेलो होतो. या कार्यक्रमात आप्तस्वकीयांत रमलेले काका पाहताना संत जनाबाईंचे शब्द जरा बदलून ’नाना माझा लेकुरवाळा’ असंच लोभस चित्र दिसत होतं.

 

खरं तर काकांनी निवांत स्वतःच्या घरी बसून शेवटची 20 वर्षे घालवली असती तरी चालले असते. मुलाबाळांची लग्नं झालेली होती. जबाबदार्‍या सगळ्या संपल्या होत्या. वयस्क आईवडील त्यांच्यापाशी होते. सगळी सुखं दारात होती.

 

पण काका कधीच स्वस्थ बसले नाहीत. जोपर्यंत फिरता येत होतं तोपर्यंत विविध संस्थांची आमंत्रणं उत्साहात स्वीकारत राहिले. आम्ही बोलावले की कार्यक्रमांना उत्साहात हजेरी लावायचे. कुसुमाग्रज प्रतिष्ठान असो की मराठवाडा साहित्य परिषद असो, या संस्थांवर कार्यरत राहिले. याच काळात त्यांचे जवळपास सगळेच महत्त्वाचे लिखाण प्रसिद्ध झाले. नियमित लिखाण आणि वाचन करण्याचा त्यांचा आवाका त्यांच्यापेक्षा किती तरी लहान असणार्‍यांना आजही पेलवत नाही. सामाजिक आणि राजकीय लिखाण करताना त्यांची भाषा कधीच कोरडी आणि रूक्ष झाली नाही. त्यांची ललित शैली त्यांच्या सामाजिक आणि राजकीय लिखाणाला पोषकच ठरली.

’दीपमाळ’ नावाचे काकांचे एक सुंदर पुस्तक मी स्वतः प्रकाशित केले. छत्रपती संभाजीनगर परिसरांतील मध्वमुनीश्वर, अमृतराय, निपटनिरंजन आदीबांबत फार छान लेख त्यात आहेत. शेंदूरवाद्याच्या शिवकालीन संत मध्वमुनीश्वर यांच्यावर लिहिताना काकांना इतर संदर्भासोबतच त्यांची आई, आज्जी आणि मावशी म्हणायचे ते मध्वमुनीश्वरांचे गीत ’पावत तुझे नीर गंगे पावन तुझे नीर’ आठवले. काकांच्या लिखाणाला असा ओलाव्याचा स्पर्श नेहमीच राहिलेला आहे.

 

 

’संघर्ष आणि शहाणपण’ नावाचे त्यांचे एक पुस्तक मौज प्रकाशनाने प्रसिद्ध केले आहे. त्यातील ’विठोबाची मुक्ती’ या शेवटच्या लेखातील हा उतारा पाहा-

 

’...कांची कामकोटीचे शंकराचार्य पंढरपूरला आले व त्यांनी मंदिरात जाऊन श्रीविठ्ठलाचे दर्शन घेतले. तुम्ही मंदिरातल्या विठोबाचे दर्शन घेऊ नका, अशी त्यांना करण्यात आलेली सूचना अमान्य करून मंदिरात आले होते. त्यांच्या या भेटीच्या वेळी तत्कालीन आमदार पांडुरंग भानुदास ऊर्फ तात्यासाहेब डिंगरे गाभार्‍यात उपस्थित होते. आचार्यांनी डिंगर्‍यांना अकस्मात आद्य शंकराचार्यांचे पांडुरंगाष्टक म्हणण्याची आज्ञा केली. डिंगर्‍यांनी लगेच खड्या आवाजात पांडुरंगाष्टक म्हणायला सुरुवात केली. शंकराचार्यांनी लिहिलेली स्तोत्रे मनाला उन्नत करणार्‍या लयीतली आहेत. पांडुरंगाष्टक संपेपर्यंत स्तब्ध उभे असलेल्या आचार्यांनी, ते संपताच पांडुरंगाच्या चरणावर हात ठेवला आणि ते अष्टक पांडुरंगाला अर्पण करून तो हात स्वतःच्या मस्तकाला लावला. आचार्यांनी पुन्हा एकदा तेच अष्टक म्हणण्यास डिंगर्‍यांना सांगितले. गाभार्‍यातले वातावरण विद्युतभारित झाले, असे डिंगर्‍यांना वाटत होते...’

 

 

आता काकांसारख्या समाजवादी विचारधारेतल्या विद्वानाला हा भावुक संदर्भ घेण्याची काही गरजच नव्हती; पण ते ज्यांना पितृतुल्य मानत त्या अनंत भालेरावांसारखीच काकांचीही लेखणी मानवी भावभावनांचा आणि श्रद्धांचा विचार करणारी तसेच त्याची दखल घेत तो ओलावा आपल्या लिखाणात प्रकट करणारी होती. काकांसारखी माणसे केवळ बोलके ढलपे नसून प्रत्यक्ष कृतिशील असतात, हे तर मी स्वतः अगदी जवळून अनुभवले आहे. कौटुंबिक पातळीवर असो की सामाजिक पातळीवर असो, काकांची माया ज्येष्ठत्व आल्यानंतरचा पिकल्या फळातला गोडवा याचे तर आम्ही प्रत्यक्ष लाभार्थी आहोतच.

 

 

अनंत भालेराव यांच्यानंतर सामाजिक कुटुंबातील एक ’अण्णा’ म्हणजे मोठा भाऊ असे व्यक्तिमत्त्व किंवा वडीलधारे असं ’नाना’ व्यक्तिमत्त्व अनंतात विलीन झाले. वैयक्तिक दुःख तर आहेच, कौटुंबिक हानीही आहे; पण सोबतच सामाजिक क्षेत्रातील हानीही मला प्रकर्षाने जाणवते.