कृषी शिक्षण व संशोधनात व्यापकतेची गरज

@डॉ. गुरुनाथ थोन्टे

 

 

दर्जेदार पीक उत्पादनासाठी सूर्यप्रकाश, जमीन, जमिनीतील जिवाणू, हवा आणि ओलावा या पाच पायाभूत घटकांचा प्रत्येकी 20 टक्के वाटा असतो. आजपर्यंतच्या कृषी शिक्षण व संशोधनाचा केंद्रबिंदू हे पाच घटक असणे गरजेचे असताना फक्त जमीन व ओलावा या दोन घटकांवर आणि संकरित वाण, रासायनिक खते व औषधी यांवरच अधिक लक्ष केंद्रित केले गेले. परिणामी विषारी अन्न उत्पादन तंत्रज्ञान शेतकर्‍यांनी आत्मसात केले. म्हणजे जमिनीतील जिवाणू, सूर्यप्रकाश व जमिनीतील हवेच्या व्यवस्थापनाद्वारे फुकट मिळणार्‍या अधिकच्या उत्पादनांपासून सर्व शेतकरी वंचित राहिले. यामुळे याबाबतीतले संशोधन - कृषी शिक्षण - कृषी विस्तार ही साखळी आपण निर्माण करू शकलो नाही आणि आज ’आधुनिक कृषी तंत्रज्ञान’ या गोंडस नावाखाली विषारी अन्नाचे उत्पादन केले आणि ते खाऊन स्वत:ची प्रतिकारशक्ती कमी करून घेतली. एवढेच नाही तर दुसर्‍या हरितक्रांतीसाठी जमीन, पाणी आणि हवेची पर्यावरणीय अनुकूलता गमावून बसलो. फक्त जीएम तंत्रज्ञानाचा वापर करून दुसरी हरितक्रांती कधीही होणार नाही. त्यासाठी आपणास प्रथम या पायाभूत घटकास पूर्वस्थितीत आणावे लागेल तसेच भविष्यातील कृषी शिक्षण व संशोधन या पायाभूत घटकांवर लक्ष केंद्रित करावे लागेल म्हणजे वाढत्या लोकसंख्येस अवशेषमुक्त अन्नधान्य, फळे, भाजीपाला उत्पादन आहारशास्त्रज्ञांच्या प्रति माणशी निकषाप्रमाणे करणे शक्य होईल.

 

 

आजपावेतो जमीन या घटकांतर्गत कृषी शिक्षण व संशोधनातून ज्या बाबींवर प्रकाश टाकणे गरजेचे होते त्यावर प्रकाश टाकला गेला नाही. त्यात जमीन ही ज्या खडकापासून बनलेली आहे तेसुद्धा वेगवेगळ्या मिनरलचे एकत्रित रूप आहे आणि हे मिनरलसुद्धा पिकासाठी लागणार्‍या मूलद्रव्याचे मूळ स्रोत आहे. याचाच अर्थ जमीन हीसुद्धा पिकासाठी लागणार्‍या अन्नद्रव्याचे मोठे भांडार आहे. फक्त त्या मूलद्रव्याच्या उपलब्धतेसाठी अनुकूलता निर्माण करणारे मार्ग यावर संशोधन होणे अपेक्षित होते. मात्र पिकाने घेतलेल्या अन्नद्रव्याचे पुनर्भरण करण्यासाठी रासायनिक खते व सेंद्रिय खते वापरण्यावर कृषी शिक्षण व संशोधनात अधिक भर दिला गेला.

 

 

 

 

रासायनिक किंवा सेंद्रिय खते कोणतीही वनस्पती किंवा पीक मूळ स्वरूपात शोषण करू शकत नाही. त्यासाठी जमिनीतील जिवाणू कार्यक्षम असणे गरजेचे आहे आणि ज्या जमिनीत मोठ्या प्रमाणावर सूक्ष्म जिवाणू कार्यक्षम असतात त्या ठिकाणी वनस्पतीच्या अन्नद्रव्याचा जमिनीतून पुरवठा करण्याची क्षमता आपोआप वाढते. याबाबतचे कृषी शिक्षण व संशोधनातून तसेच कृषी विस्ताराच्या माध्यमातून, ही बाब शेतकर्‍यांच्या मनावर बिंबवली गेली नाही. एवढेच काय, उच्चशिक्षित कृषितज्ज्ञांचाही यावर विश्वास नाही, हे खेदाने या ठिकाणी नमूद करावेसे वाटते. मजुरांअभावी सेंद्रिय खतनिर्मितीवर परिणामी वापरावर मर्यादा आल्या आणि शेतकर्‍यांचे रासायनिक खतावरील अवलंबित्व वाढत गेले. परिणाम व्हायचा तोच झाला. जमिनीतील सेंद्रिय कर्ब पातळी चार टक्क्यांपासून 0.2 ते 0.5 टक्क्यांपर्यंत खाली आली. मृदशास्त्रज्ञांच्या मतानुसार सेंद्रिय कर्ब पातळी कमीत कमी एक टक्का असणे गरजेचे आहे. रासायनिक खतातील अन्नद्रव्य उपलब्ध स्थितीत आणण्यासाठी सूक्ष्म जिवाणूस 30 पट अधिक ऊर्जा लागते व ती ऊर्जा पुरविणारे सेंद्रिय पदार्थ/खतांचा पुरवठा जमिनीस शेतकरी करू शकला नाही. वास्तविक शेणखताच्या पर्यायावर कृषी शिक्षण व संशोधनात भर दिला गेला असता, तर आजच्या एवढी जमिनीची भौतिक/रासायनिक व जैविक दुरवस्था झाली नसती. वास्तविक 1980 च्या दशकात म्हणजे हरितक्रांतीनंतर 10-15 वर्षांनी भात व गहू या पीक पद्धतीत शून्य मशागतीत पेरणी करणारे ट्रॅक्टरचलित सीड ड्रिल यंत्र CIMMYT/ जे.बी. पंतनगर विद्यापीठाने विकसित केलेले होते. त्याच धर्तीवर महाराष्ट्रातील चारही कृषी विद्यापीठांत खरीप ज्वारी - गहू - मूग किंवा कापूस - भुईमूग या पीक फेरपालटीत शून्य मशागतीत पेरणी करणारे यंत्र त्या-त्या भागात संशोधित करून पीक प्रात्यक्षिकाद्वारे त्याचा प्रचार व प्रसार केला असता, तर पूर्वमशागतीवरील खर्चात खूप मोठी कपात झाली असती आणि पूर्वीच्या पिकाचे बुडखे जमिनीतच कुजविल्यामुळे शेणखतास पर्याय सापडला असता. मात्र दुर्दैवाने नांगरणी आणि पाळी उभी/आडवी घालणे, मोगडणे इत्यादी शिफारशी शास्त्रज्ञ वारंवार कृषी मेळाव्यात करत राहिले. एकीकडे शेणखताचे दुर्भिक्ष व दुसरीकडे मोठ्या प्रमाणावर शेतजमीन उघडी करण्याचे व रासायनिक खते वापरण्याच्या शिफारशींमुळे जमिनीतील सेंद्रिय कर्ब पातळी खालावली. परिणामी आज रासायनिक खते व सूक्ष्म मूलद्रव्यांची एकत्रित कार्यक्षमता सरासरी 18-20 टक्क्यांपर्यंत खाली आली. भविष्यात पिकाचे जमिनीतील बुडखे, तणाचे बुडखे जमिनीतच कुजविणे यावर कृषी शिक्षण व संशोधनात प्रथम प्राधान्य द्यावे लागेल तरच जमीन, जमिनीतील जिवाणू आणि जमिनीतील हवेचे व्यवस्थापन या पायाभूत घटकांचे सशक्तीकरण होईल आणि शेतकर्‍यांचा उत्पादन खर्च 40 टक्क्यांपर्यंत कमी होण्यास मदत होईल.

 

 

 

 

यापुढील फुकटात मिळणारा व पीक उत्पादनात 20 टक्के वाटा असणारा तिसरा घटक म्हणजे सूर्यप्रकाश. सी-4 वनस्पती ज्यात गवतवर्गीय ज्वारी, गहू, मका, ऊस इत्यादी पिकांचा समावेश होतो, यात सूर्यप्रकाश वापरण्याची प्रचंड क्षमता असते. याच गुणधर्माच्या जीनचा, सी-4 तसेच सी-3 ज्यात आपल्याकडील गळीत धान्य व कडधान्यांचा समावेश होतो, मध्ये मोडणार्‍या पिकात संकराबाबत संशोधन झाले असते, तर सी-4 व सी-3 मध्ये मोडणार्‍या पिकाची सूर्यप्रकाशाचा वापर करण्याची क्षमता प्रचंड वाढली असती आणि उत्पादन खर्चात मोठी घट करता आली असती, कारण भारतात 365 दिवसांपैकी 300 दिवस भरपूर सूर्यप्रकाश नैसर्गिकरीत्या उपलब्ध आहे.

 

 

तीव्र उष्णतेपासून संरक्षणासाठी निसर्गाने Chloroplast (हरितकण किंवा हरितलवक नावाचा लंबगोलाकार बंदिस्त घटक) च्या संरक्षणासाठी Non Photochemical Quenching (NPQ) - (प्रकाश रासायनिक अभिक्रिया) ही सिस्टीम दिलेली आहे. या सिस्टीमचा वापर करून युनिव्हर्सिटी ऑफ कॅलिफोर्निया येथील शास्त्रज्ञाने तंबाखूमध्ये 20 टक्के उत्पादन वाढ एनपीक्यू सिस्टीममधील जीन्सचा वापर करून शक्य असल्याचे निष्कर्ष प्रसिद्ध झाले आहे. या पद्धतीने गहू आणि भातामध्ये उत्पादन वाढ शक्य असल्याचा अंदाज व्यक्त केलेला आहे.

 

 

अशा प्रकारच्या प्रयोगावर भविष्यात कृषी संशोधन केंद्रित करून त्याचे निष्कर्ष कृषी शिक्षणातून व कृषी विस्तार साखळीतून प्रसारित करावे लागतील आणि अशा प्रकारे उत्पादन खर्चात कपात करावी लागेल. पीक उत्पादनात हवेचा वाटा हा 20 टक्के आहे. हवेच्या व्यवस्थापनासाठी खुरपणी, कुळवणी, नांगरणी, मोगडणी इत्यादीवर आजपर्यंत कृषी संशोधन व शिक्षणातून भर दिलेला आहे. वास्तविक आपला बराचसा भूभाग उष्ण कटीबंधीय व समशीतोष्ण कटीबंधीय प्रदेशात मोडत असल्यामुळे वरील मशागतीद्वारे जमीन उघडी पाडून जमिनीतील सेंद्रिय कर्ब उडून जातो, जो की अन्नद्रव्य उपलब्धतेत वाढ, आम्ल विम्ल निर्देशांक नियंत्रित ठेवणे तसेच ई.सी. नियंत्रित ठेवण्यासाठी उपयुक्त असतो. तसेच जमिनीतील सूक्ष्म जिवाणू, डोळ्याला दिसणारे गांडूळ व इतर प्राणी जे जमिनीतील हवेचे व्यवस्थापन करतात यांचा नाश होतो. याऐवजी पिकाच्या दोन ओळींतील जागा सेंद्रिय पदार्थाने आच्छादित केली किंवा ऊस/ केळीचा खोडवा पीक काढल्यानंतर कोणतीही पूर्वमशागत न करता आहे त्या ठिबक सिंचन प्रणालीचा वापर करून किंवा खरिपात गरजेएवढा पाऊस झाल्यानंतर तूर, कापूस, एरंडी, फळभाज्या तसेच फळपिकांची लागवड शिफारशीत अंतरावर केल्यास पूर्वमशागतीवरील खर्चात मोठी बचत होऊन जमिनीतील हवेचे व्यवस्थापन आपोआप होते व त्याबरोबर सेंद्रिय कर्ब पातळीत वाढ होऊन कोणत्याही रासायनिक खताचा वापर न करता किफायतशीर व दर्जेदार उत्पादन मिळते.

 

 

अशा प्रकारचे संशोधन व कृषी शिक्षण आणि नंतर त्याचा प्रसार करण्यासाठी कृषी विस्तार यंत्रणेचा वापर केला तरच असे संशोधन शेतकरीभिमुख होईल, अन्यथा कंपन्या उत्पादित निविष्ठांवरील संशोधन व कृषी शिक्षण भविष्यात शेतकर्‍यास आणखी कंगाल करेल. एवढेच नाही तर पुन्हा देशास अन्नधान्याच्या बाबतीत परावलंबी व्हावे लागेल, कारण सेंद्रिय कर्ब पातळी शून्य टक्क्यावर गेली, तर गवताची काडीसुद्धा जमिनीत उगवणार नाही आणि त्या वेळेस आपण लोकसंख्येत जगात नंबर एकवर असू व अन्नधान्य उत्पादनात शेवटच्या क्रमांकावर असू यात तिळमात्र शंका नाही.