मार्तंड जे...

काकांचा व्यासंग अफाट. वाचन अफाट. त्याचप्रमाणे साहित्य, सांस्कृतिक, सामाजिक क्षेत्रांतील ताज्या घडामोडी काकांना माहीत असतात. गुरुकुलम्, लेखन यातून वरील गोष्टींसाठी काका वेळ कसा काढतात? हा मला प्रश्न पडतो. काका उत्तम चित्र काढतात. उत्तम मूर्ती तयार करतात. गुरुकुलम्मध्ये मुलांना जे शिकवले जाते, ते सर्व विषय काकांनी आत्मसात केले आहेत.

 

 

काही वर्षांपूर्वीची गोष्ट. प्रकाश आंबेडकर यांनी जन्मदाखल्यावर जातीचा रकाना रद्द करावा, अशी मागणी केली. सामाजिक क्षेत्रात बरीच चर्चा सुरू झाली. या मागणीचे भविष्यात काय परिणाम होतील आणि आपण काय भूमिका घेतली पाहिजे, हे समजून घेण्यासाठी मी आणि माझे दोन सहकारी चिंचवडला गेलो. काकांनी बोलायला सुरुवात केली, बोधायन - आयुर्वेद - शिल्पकला - अंजिठा वेरूळ - चित्रकला - गोपालन - कृषीप्रधान देश - गावगाडा - औद्योगिक धोरण - गणगोत - जातिसंस्था - बारा बलुतेदार - कारू नारू - भारतीय जीवन पद्धत - पंतोजीची शाळा - महात्मा फुले - आधुनिक शिक्षण अशा असंख्य विषयांवर काका बोलत राहिले. बरे हे बोलणे केवळ विद्वत्तेचे प्रदर्शन करण्यासाठी नव्हते, तर एक सलग आकृतिबंध यातून स्पष्ट होत होता. जात वास्तव लक्षात घेऊन भविष्यात आपण काय विचार केला पाहिजे याची असंख्य उदाहरणे काकांनी दिली. भटक्या विमुक्त जातींमध्ये काम करताना जातपंचायतीचा विषय नेहमी अडचणीचा ठरतो. गेल्या तीस वर्षांत काका अनेक जातींच्या जातपंचायतींमध्ये सहभागी झाले आहेत. जातीबाहेरच्या व्यक्तीला सहसा प्रवेश नसलेल्या जातपंचायतीत काका सहभागी झाले, हा त्यांनी भटक्या विमुक्त जातीमध्ये मिळवलेला विश्वास आहे. या विश्वासामुळे प्रभुणे पारधी झाले. दिलीप करंबेळकर नेहमी ‘गिरीश पारधी’ असाच उल्लेख करतात तो याच विश्वासामुळे.

 

 

समरसता साहित्य परिषदेच्या वाटचालीत काका सुरुवातीपासून सहप्रवासी आहेतच. नगर येथे झालेल्या एकोणिसाव्या समरसता साहित्य संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते. ‘भटक्या विमुक्तांचे साहित्य आणि समरसता’ हा विषय. कार्यवाह म्हणून या संमेलनाचा भार माझ्या खांद्यावर होता. काकांचे भाषण मिळवणे, ते छापणे, स्मरणिका तयार करणे, विविध सत्रांचे विषय, वक्ते निश्चित करणे या सर्व कामांत अपेक्षित नसताना काकांनी खूप मार्गदर्शन केले. संमेलन अध्यक्ष यापेक्षा समरसता कार्यकर्ता ही भूमिका त्यांनी प्रकट केली. मला सांभाळून घेतले. संमेलनाच्या नियोजनात अनेक त्रुटी होत्या, अव्यवस्था होती; पण त्याबद्दल त्यांनी चकार शब्द काढला नाही. उलट मला प्रोत्साहन देत राहिले.

 

 

काकांची प्रोत्साहन देण्याची पद्धत थोडी वेगळी आहे. ते थेट कौतुक करतील असे नाही; पण योग्य वेळी, योग्य ठिकाणी नक्की उल्लेख करतील. माझे ‘आयाबाया’ प्रकाशित झाल्यावर मी एक प्रत काकांना दिली. पुस्तक हाती घेऊन त्यांनी न्याहाळले, एक वेळ माझ्याकडे पाहिले आणि एकही शब्द न बोलता पुस्तक झोळीत ठेवून दिले. आपला अभिप्राय द्या, असे म्हणण्याची माझी हिंमत झाली नाही. पुढे पाच-सहा महिन्यांनी गुरुकुलम्मध्ये गेलो. काकांच्या समोर पाच-सहा लोक बसले होते. मीही त्यात सहभागी झालो. “तुम्हाला आमचं काम समजून घ्यायचे आहे ना? हे रवींद्र गोळे. यांनी ‘आयाबाया’ पुस्तक लिहिले आहे. ते वाचा. आमचे काम तुम्हाला समजेल.” काका बोलले. त्या मंडळींनी माझा परिचय करून घेतला. नंतर भोजनाच्या वेळी मी दबकत दबकतच विचारले, “काका, खरंच ‘आयाबाया’मधून आपल्या कामाचे प्रतिबिंब दिसते?” “मला खोटे बोलता येत नाही. जे खरे आहे तेच मी सांगितले.” काका बोलले. माझ्यासाठी ही गोष्ट खूप मोलाची होती. काका असे प्रोत्साहन देत राहिले. सातत्याने नवे प्रयोग करण्यावर त्यांचा भर राहिला आहे. असाच एक नावीन्यपूर्ण प्रयोग दोन वर्षांपूर्वी त्यांनी गुरुकुलम्मध्ये केला. रमेश पतंगे यांच्या लेखनाचा मागोवा घेणारी दोन दिवसांची साहित्य संगिती त्यांनी आयोजित केली. रमेश पतंगे यांनी विविध विषयांवर लेखन केलेले आहे. बहुतांश वैचारिक लेखन असले तरीही त्यात विविधता आहे. या सर्व पुस्तकाचा समावेश होईल आणि सर्वार्थाने रमेश पतंगे यांच्या लेखनाचा आढावा घेता येईल असे वेळापत्रक तयार करण्याचे काम मला काकांनी सांगितले. पतंगे यांची आत्मकथने, चरित्रे, डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्याविषयी लेखन, संविधानविषयक लेखन, तथागत गौतम बुद्ध, कथात्मक लेखन, संघविषयक लेखन अशी विभागणी करून साधारणपणे आठ सत्रांचे नियोजन केले. यातून जे शिल्लक राहील ते पतंगे यांच्या मुलाखतीतून समजून घेऊ, असे मी काकांना सुचवले. मराठी साहित्यविश्वातील हा वेगळा प्रयोग होता. काकांनी मी तयार केलेले वेळापत्रक पाहिले आणि दोन दिवसांच्या साहित्य संगितीचा सूत्रधार म्हणून मला जबाबदारी दिली. त्याचबरोबर रमेश पतंगे यांची मुलाखतही मीच घ्यावी, असेही त्यांनी सुचवले. एका अर्थाने ही माझी परीक्षा होती आणि दुसर्‍या अर्थाने काकांनी मला दिलेले प्रोत्साहन होते. या साहित्य संगितीच्या उद्घाटनाला शरणकुमार लिंबाळे, तर समारोपाला सदानंद मोरे उपस्थित राहिले. दोघांनीही या उपक्रमाचे कौतुक केले.

 

 

साहित्य संगितीचा उपक्रम यशस्वी झाला. काकांनी जबाबदारी दिली, पाठराखण केली म्हणून मला काम करता आले. काकांचा माझ्यावरच्या विश्वासाचा आणखी एक अनुभव नुकताच मी घेतला आहे. अंमळनेर येथे अखिल भारतीय साहित्य संमेलन होणार हे नक्की झाले आणि एक दिवस पाठक सरांचा फोन आला, “अरे रवी, अखिल भारतीय साहित्य संमेलनात पद्मश्री गिरीश प्रभुणे यांची मुलाखत घ्यायचे नक्की झाले.”

 

 

“छान झाले. त्यानिमित्ताने काकांचे साहित्यविषयक विचार मोठ्या व्यासपीठावरून ऐकण्याची संधी मिळेल.”

“पण ती मुलाखत घेण्यासाठी प्रभुणे यांनी तुझे नाव सुचवले आहे.”

 

“काय? अखिल भारतीय साहित्य संमेलनात मुलाखत घेण्याइतपत मी मोठा नाही सर.”

 

“असं तुला वाटते. ज्या अर्थी प्रभुणे तुझ्या नावाचा आग्रह धरतात, तेव्हा नक्कीच काही तरी आहे, हे लक्षात घे आणि तयारीला लाग.” पाठक सर बोलले. प्रत्यक्ष संमेलनात सारंग दर्शने आणि मी मिळून मुलाखत घेतली. साहित्यविषयक प्रश्न आणि सामाजिक प्रश्न अशी सरळ विभागणी करत आम्ही दोघांनी काकांशी संवाद साधला. भटक्या विमुक्त जातीच्या जातपंचायतीसंदर्भात काकांनी जी भूमिका मांडली त्यावर काही माध्यमांतून टीका केली गेली. अर्थात काकांनी जी मांडणी केली होती त्याचा विपर्यास करून टीका केली होती.

 

तर असे हे गिरीश प्रभुणे, गिरीशकाका, काका. पद्मश्री पुरस्काराने सन्मानित करण्यात आलेल्या या डोंगराएवढ्या माणसाचा गेली पंचवीस वर्षे सहवास लाभला. कधी घडणीचे ठोके पडले, तर कधी कौतुकाची थाप. एका व्रतस्थ ऋषीच्या सहवासात राहून जी अनुभूती येते ती शब्दात मांडता येत नाही. काकांच्या बाबतीतही असेच म्हणता येते. कळले कळले म्हणताना काका सर्वार्थाने उमगत नाहीत. त्यांच्या व्यासंगाचा आटोप इतका मोठा की त्याचा थांग लागत नाही. आता इतकं लिहूनही काका समजले, असे म्हणण्याचे धाडस होत नाही. काका म्हणजे वादळ, काका म्हणजे आंतरिक जिव्हाळा, काका म्हणजे आधुनिक काळातील गुरुकुलाचे प्रणेता, काका म्हणजे सहृदयी समाजसुधारक.

 

अशा गिरीश प्रभुणेकाकांना पंचाहत्तरीनिमित्त हार्दिक शुभेच्छा आणि निरामय जीवनप्रवासासाठी ईश्वराकडे प्रार्थना.