अरण्यवाचनाचं व्यसन लावणारं ‘न्यास’

@वासंती भावे । 9820377840

 तरुण पिढीला कायमच निसर्गाशी बांधून ठेवायचं असेल, त्याची गोडी लावायची असेल, तर निसर्गाच्या कुशीत शिरूनच त्यांना बाळकडू दिलं पाहिजे, शास्त्रशुद्ध ज्ञान दिलं पाहिजे, अशी ही वेगळी संकल्पना घेऊन ‘न्यास’तर्फे ‘अरण्यवाचन शिबिरं’ गेली 23 वर्षं आयोजित करण्यात येऊ लागली. त्यामुळे निसर्ग, जंगल ह्यांच्याशी तरुण पिढीची नाळ जोडली गेली आहे.

 

‘अरण्य’ हा शब्द साधारणत: वयाच्या सहाव्या-सातव्या वर्षी रामायण-महाभारताच्या गोष्टींमधून पहिल्यांदा कानावर आला. त्या वयात घनदाट अरण्यांची वर्णनं ऐकताना एवढंच कळायचं की आपण राहतो त्यापेक्षा वेगळं, थोडसं भीतिदायक असं जग तिथे आहे. मग थोडं मोठं झाल्यावर वाचनात केनेथ अँडरसन, जिम कॉर्बेट हे निसर्गप्रेमी शिकारी आले आणि त्यांनी तर ते लहानपणीचं विश्वच व्यापून टाकलं. त्यानंतर आमच्या पिढीच्या आयुष्यात गड-किल्ले आले, ट्रेक्स आले, जंगलात फिरणं, गुहांमध्ये रात्री राहणं हे सारं आलं. निसर्ग जवळचा वाटायला लागला, पण अजूनही त्याचं नीट आकलन झालं नव्हतं. त्याच वेळी डॉ. सालिम अली यांचं ‘इेेज्ञ ेष खपवळरप इळीवी’ हे पुस्तक सोबत्यासारखं बरोबर आलं आणि एक नवं दालन उघडलं. भटकंती तर सुरूच होती, आता प्राणी, पक्षी, कीटक, फूलपाखरं, झाडं यांचा अभ्यास सुरू झाला आणि निसर्गात फिरण्याची एक दृष्टी तयार झाली. हळूहळू बरोबर अनेक मुलं यायला लागली. आम्ही त्या वेळी मनात वेगळा विचार करत होतो. ‘बरोबर येणारी नवी पिढी वेगळ्या संकल्पनेने एकत्र आणायची, ज्यामुळे मुलांचा वैज्ञानिक दृष्टीकोन विकसित होईल आणि शारीरिक तसंच मानसिक दृष्टीने पिढी सबळ होईल’ आणि इथेच ‘न्यास ट्रस्ट’ ह्या संस्थेची स्थापना झाली.

 

 

‘वैज्ञानिक दृष्टीकोन विकास’ हे मुख्य उद्दिष्ट असलेल्या ‘न्यास’च्या अनेक उपक्रमांपैकी एक उपक्रम म्हणजे ‘ऊीर्ळींश षेी इळेवर्ळींशीीळीूं’ याअंतर्गत जवळच्या भागात ‘नेचर ट्रेल्स’ची सुरुवात झाली. ही गोष्ट आहे साधारण 30 वर्षांपूर्वीची. त्यातून असा विचार पुढे आला की बरोबर येणार्‍या या तरुण पिढीला कायमच निसर्गाशी बांधून ठेवायचं असेल, त्याची गोडी लावायची असेल, तर निसर्गाच्या कुशीत शिरूनच त्यांना बाळकडू दिलं पाहिजे, शास्त्रशुद्ध ज्ञान दिलं पाहिजे. त्या वेळी या क्षेत्रातले डॉ. श्रद्धा शिंपी यांच्यासारखे गुरू आमच्याबरोबर होतेच आणि इतर तज्ज्ञ, अभ्यासकही जोडले गेले.

 

 

 

अशी ही वेगळी संकल्पना घेऊन ‘न्यास’तर्फे ‘अरण्यवाचन शिबिरं’ आयोजित करण्यात येऊ लागली. मुळात ‘जंगल’ म्हणजे काय? ते बघायचं कसं? वाचायचं कसं? ऐकायचं कसं? आणि अनुभवायचं कसं? याचा एक छोटेखानी ‘क्रॅश कोर्स’च तयार केला असं म्हणा ना! आता ही निवासी शिबिरं कां घ्यायची? तर रात्र-दिवस, वाहनातून, पायी अशा सर्व प्रकारे, वेगवेगळ्या ऋतूंमध्ये जंगल पाहणं, त्याचा अभ्यास करणं हे तेव्हाच शक्य होतं, जेव्हा तुम्ही तिथे वस्ती करून असता. या ‘अरण्यवाचन शिबिरा’मार्फत गेली 23 वर्षं सातत्याने निसर्ग, जंगल ह्यांच्याशी तरुण पिढीची नाळ जोडली गेली आहे.

 

 

 

‘अरण्य’ किंवा जंगल म्हणजे जीव-जीवाणू, वृक्षसंपदा, निरनिराळे अधिवास, ऋतू असे वेगवेगळे तुकडे नसून ते एकसंध आहे, त्यांच्यात परस्परावलंबन आहे, परिस्थितीनुसार अनुकूलन आहे. झाडांच्या खोडांवर, जंगलवाटांवर, दगडधोंड्यांवर जंगलाने काहीतरी ‘लिहिलेलं’ असतं, जंगलवासी त्यांच्या त्यांच्या भाषेत काहीतरी सांगतसुद्धा असतात. ही वेगळी भाषा, त्याची लिपी वाचता आली, भाषा ‘डीकोड’ करता आली, तर आपल्याला ‘दृष्टीपलीकड’च्या जंगलाचं आकलन होऊ लागतं. म्हणतात ना, निसर्गग्रंथाला सुरुवातही नाही आणि शेवटही नाही. जे पान उघडाल, तिथून वाचायला सुरुवात करा, तुम्ही त्यात सामावून जाल. जंगलातल्या वेगवेगळ्या प्रहरांमध्ये, बदलणार्‍या ऋतूमध्ये जंगलाचं अस्तित्व नवनवीन रूप घेऊन समोर येत असतं. ही रूपं समजून घेणं, जंगलाची ‘लिपी’ वाचणं, त्यासाठी एक ‘नजर’ तयार होणं, जंगल काय सांगतंय ते ऐकण्यासाठी कान तयार होणं, या सर्वांचा एकत्र अभ्यास म्हणजेच ‘अरण्यवाचन’! पण हे सर्व समजण्यासाठी योग्य अभ्यास हवा!

 

 

अशी ही जंगलाची भाषा शिकवणारी, शरीरात भिनवणारी संस्था म्हणजे डोंबिवलीची ‘न्यास ट्रस्ट’ या क्षेत्रात अग्रणी ठरली. आजपर्यंत देशभरातून अनेक मुलं शिबिरात आली आणि जंगल स्वत:मध्ये सामावून घेऊन गेली.

 

 

 

‘न्यास’चा चेहरा हा मात्र नेहमी तरुण पिढीचा असल्याने शिबीराचं संपूर्ण आयोजनंही मुलंच करतात - शिबिराचं शुल्क ठरवण्यापासून ते शिबिर संपल्यावर मुलं पालकांच्या ताब्यात देण्यापर्यंत! शिबिराच्या पूर्ण पाच दिवसांचा पॉइंट टु पॉइंट प्रोग्रॅम तयार असतो. यात जंगल सफारी आणि कॅम्प साइट रलींर्ळींळींळशी अशी विभागणी केलेली असते. प्रत्यक्ष जंगल सफारी तर इतर पर्यटकसुद्धा करतात, पण शिबिराचं वैशिष्ट्य म्हणजे त्यात मिळणारं तज्ज्ञ मार्गदर्शन आणि ‘अरण्यवाचनाचा दृष्टीकोन’! कॅम्प साइटमध्ये गेलात असं चित्र दिसेल की मुलांचा एखादा एक गट एखादी छान जागा घेऊन पक्षी घरटं बांधतानाचं निरीक्षण करतोय, कोणी तज्ज्ञांबरोबर जंगलगप्पा मारतोय, तर कोणी दुसर्‍या दिवशी ग्रूपने करायच्या सादरीकरणाची तयारी करतोय. आता मात्र सर्वांच्या तोंडामध्ये ‘कॉल्स’, ‘पगमार्क’, ‘विष्ठा’, माग असे शब्द सररास ऐकायला यायला लागलेत. संपूर्ण शिबिराचा उद्देश एकच - शिबिरार्थी उद्या जेव्हा घरी जाईल, तेव्हा भले तो त्याच्या घराच्या खिडकीजवळ उभा असेल, ट्रेनमधून प्रवास करत असेल, पूर्वी कधी न बघितलेल्या गोष्टी त्याला आपसूक दिसायला लागतील, ऐकू यायला लागतील.. कारण निसर्गाकडे बघण्याचा त्याचा ‘दृष्टीकोन’ बदललेला असेल.

 

 

इथे तुमच्या संकल्पनेवर असलेली तुमची निष्ठा, आत्मविश्वास, विश्वासार्हता, ज्ञान वाटून देण्याची तसंच जबाबदारी घेण्याची वृत्ती या गोष्टी तुमच्या व्यक्तिमत्त्वातून शिबिरार्थींपर्यंत पोहोचल्या, तरच अशा वेगळ्या संकल्पनेवर आधारलेली शिबिरं यशस्वी होऊ शकतात. इतकी वर्षं फारशी जाहिरात न करता ‘न्यास’ची शिबिरं यशस्वी होत आहेत, ही याचीच पावती आहे.

 

 

 

सध्या अनेक प्रकारच्या शिबिरांचे पर्याय उपलब्ध असताना, हे तसं शारीरिक, मानसिक कसोटी बघणारं शिबिर, भर उन्हाळ्यात मुलांनी का करावं? झाडांचे खराटे झालेले असताना, नागझिरा, ताडोबा यासारख्या शुष्क पानझडीच्या जंगलात जीव जाळण्यासाठी का जावं? अहो! तेव्हाच तर खरी मजा असते. प्राणी-पक्षी बघण्याची. गवत वाळून विरळ झाल्याने दृष्टीच्या कक्षा रुंदावलेल्या असतात, वाळक्या पानांवरून जनावर चालताना येणार्‍या आवाजाचा, रात्रीच्या अंधारातही वेध सहज घेता येतो. जंगल ऐकता येतं, वाचताही येतं. रात्री पाणवठ्यावर कोण कोण येऊन गेलंय ते जंगलातल्या वाटा आपल्याला सांगतात आणि तोही निसर्ग आपण खूप एन्जॉय करू लागतो. याच काळात झाडांची खोडं, रानवाटा, पाणवठे आपल्याला बरंच काही सांगत असतात.

हे सर्व सांभाळताना सहभागींच्या सुरक्षिततेसाठी काही नियमावली असतेच आणि एकदा त्याची अंमलबजावणी केली गेली की मनाने रंग भरायला आणि आनंद घ्यायला आपण मोकळे. शिबिरासाठी न्यासचा एकच संदेश असतो - ‘सुंदर आठवणीशिवाय जंगलातून काहीही आणू नका आणि पाउलखुणांशिवाय काहीही जंगलात मागे सोडू नका.‘

 

 

शिबिरात सहभागी झालेल्या मुलांच्या पालकांचा फीडबॅक असा आहे की शिबिरानंतर मुलांच्या मनातून अनावश्यक भीती, काळजी हद्दपार झाली आहे, आत्मविश्वास वाढला आहे आणि सर्वात महत्त्वाच म्हणजे नुसता टाइमपास करण्यापेक्षा आता तो वेळ मिळेल तेव्हा सकाळी लवकर उठून झाडं, पक्षी बघायला जातोय. काहीतरी वाईट सवयी लागण्यापेक्षा हे ‘व्यसन’ खूपच छान आहे! बरोबर आहे..निसर्ग तुमच्यातला एकटेपणा घालवतो. शेअरिंग-केअरिंग हा तुमचा सहजस्वभाव बनतो.

 

 

 

‘न्यास’च्या अरण्यवाचन शिबिराने निसर्गप्रेमींच्या किमान तीन पिढ्या घडवल्या आहेत. वेगळा दृष्टीकोन बाळगणारी मुलं शिबिरात घडली. तक्रारखोर स्वभाव हद्दपार झाला, वैचारिक सुसूत्रता आली.पूर्वीचे शिबिरार्थी विद्यार्थी आता तरुण तज्ज्ञ-अभ्यासक आणि मार्गदर्शक बनले. अनेक पक्षिनिरीक्षक, निसर्गतज्ज्ञ घडवण्यात या शिबिरांनी मजबूत पायाभरणी करण्याचं काम केलं. ह्यातल्या अनेक मुलांनी आज त्यांच्या करियरसाठी निसर्ग, पर्यावरण या क्षेत्राशी संबंधित असलेले विषय निवडले आहेत.

 

 

‘न्यास’च्या टीमने, त्यांचा एवढ्या वर्षांच्या अभ्यासपूर्ण अनुभवातून, ‘अरण्यवाचन - चला बनू या जंगल डिटेक्टिव्ह’ म्हणून एक सुंदर पुस्तक प्रकाशित केलंय. ज्यांना जंगलात फिरायची इच्छा आहे, त्यांनी हे पुस्तक घ्यावं, वाचावं आणि निसर्गात फिरावं. हे पुस्तक तुमची सोबत करेल. प्रथम शिबिरार्थी म्हणून आलेले अनेक लोक आता अभ्यासक आणि निसर्गप्रेमी म्हणून निसर्गात भटकंती करतात, आणखी माणसं जोडतात आणि आणखी निसर्गप्रेमी तयार करतात. आता त्यांना झाडांची, पक्ष्यांची, फूलपाखरांची ओळख झाली आहे. त्यामुळे या उपक्रमातून त्यांना निसर्गप्रेमी, अभ्यासक, फोटोग्राफर अशी स्वत:ची वेगळी ओळख मिळाली आहे. आणि गम्मत म्हणजे या आवडीमुळे वयातलं, विचारातलं अंतर केव्हाच मिटलेलं असतं. तरुण मुलं आणि मोठी मंडळी यांच्यातल्या गप्पांमध्ये हा विषय कॉमन असतो. एक नवीन फ्रेंड सर्कल त्यांना मिळालेलं असतं.

 

 

अजून एका गोष्टीचा उल्लेख करावासा वाटतो. या निसर्गप्रेमी पिढीमुळे कल्याण-डोंबिवली शहरामध्ये ‘कल्याण-डोंबिवली बर्ड रेस’, ‘कल्याण-डोंबिवली ग्रीन रेस’, ‘विंटर विथ न्यास’, ‘मॅजिकल मान्सून’ असे छोटे छोटे, पण प्रभावी उपक्रम घेऊन सर्वसामान्य हौशी लोकांमध्येसुद्धा निसर्गाबद्दल कुतूहल निर्माण केलं आहे. झाडं, पशुपक्षी बघायला, ओळखायला आता जंगलातच जायला हवं असं नाही, तर अगदी घराच्या ‘बॅकयार्ड’ मध्ये निरीक्षण करण्याचा अतिशय चांगला छंद त्यांच्यात कायमचा निर्माण झाला आहे. निसर्गापासून काहीशा लांब राहिलेल्या गृहिणी आता पुस्तकं, दुर्बिणी, कॅमेरे घेऊन फील्डवर तज्ज्ञांबरोबर सहज वावरत आहेत.

 

 

एका संस्थेच्या अनेक उपक्रमांपैकी एक उपक्रम असे निसर्गप्रेमी, निसर्ग अभ्यासक घडवत आहे. ह्यात संस्थेबरोबरच समाजाच्या सकारात्मकतेचा वाटा फार मोठा आहे.