श्री समर्थांची रामोपासना

 समर्थांचे समग्र जीवन रामोपासनामय आहे. त्यांच्या समग्र साहित्यात राम भरून राहिला आहे. त्यांचे ग्रंथ, स्फुट रचना, आरत्या, स्तोत्रे या सर्वच रचना अंतिमत: श्रीरामाची उपासना म्हणता येईल. रामनवमीनिमित्त समर्थांच्या रामपोसनेचा घेतलेला हा आढावा.

 

 

भारतात फार पूर्वीपासूनच रामोपासना चालत आलेली आहे. प्रभू रामचंद्र हिंदू संस्कृतीचा, धर्माचा आत्मा आहे. प्रत्येक हिंदूचे अंतरंग बालपणापासून संस्कारित होते ते रामकथेमुळे. श्रीरामाच्या उत्तुंग आदर्शामुळे, पराकोटीच्या स्वार्थत्यागामुळे त्यांच्या चरित्राची उंची व महत्ता हिमालयासारखी आणि खोली महासागरासारखी झाली आहे. रामाचा पराक्रम, शौर्य, नीती, धर्माचरण, विवेक, औदार्य, वचनपालन, एकपत्नीव्रत इ. श्रेष्ठतम गुणांची मोहिनी श्रेष्ठ-कनिष्ठ, लहान-थोर, सामान्य-असामान्य, निरक्षर-पंडित सर्वांवर आहे. श्रीराम-सीता म्हणजे हिंदू कुटुंबसंस्थेचा आदर्श आहे.

 

 

भारतीय संतपरंपरेतील अनेक संतांनी आपल्या उपास्य दैवताच्या बरोबरीने श्रीराममाहात्म्य वर्णिले आहे. श्रीतुलसीदास, समर्थ रामदास या संतांचे तर श्रीराम हेच उपास्य दैवत.

 

 

श्री समर्थांच्या चरित्रात इतर संतांपेक्षा गुरुकृपेचे निराळे वैशिष्ट्य आहे. निवृत्तीनाथ, ज्ञानेश्वर, तुकाराम, एकनाथ या सर्वश्रेष्ठ संतांना मार्गदर्शन करण्यासाठी सद्गुरू लाभले आहेत. समर्थ रामदास याबाबत अपवाद म्हणता येतील, म्हणजे एका दृष्टीने ते स्वयंभू आहेत. समर्थांना मानवी गुरू नाही. प्रत्यक्ष प्रभू रामचंद्र हाच त्यांचा सद्गुरू. असे भाग्य कोणत्याही संताच्या वाट्याला आले नाही.

सद्गुरूंचा शोध घेत असताना आजूबाजूला असलेल्या गुरूंपैकी कोणीही परमार्थाचा अधिकारी नाही, हे त्यांच्या लक्षात आले. त्यामुळे प्रत्यक्ष प्रभू रामचंद्रांनाच त्यांनी गुरू केले. सद्गुरूंच्या चरणावर शरण गेल्यानंतर आत्मोद्धारासाठी त्यांच्या अंत:करणात जी तळमळ होती, ती स्वत:कडे कमीपणा घेऊन आर्त उद्गारांच्या माध्यमातून प्रकट झाली आहे. समर्थांची ही तळमळ प्रभू रामचंद्रांच्या सामोरीच प्रकट झाली आहे. ‘गुरू श्रीराम समर्थ’ असे स्वत: समर्थांचे वचन आहे.

 

 

 

श्रीरामचंद्रांची थोरवी गाणारी अनेक स्फुटे समर्थांनी लिहिली आहेत. लघुरामचरित्र, रामचरित्रशतक, स्फुट ओव्या इ. उपासनेच्या कालखंडात समर्थांनी वाल्मिकी रामायणाची संपूर्ण प्रत स्वहस्ते लिहिली होती. समर्थांनी अष्टाक्षरी स्फुट श्लोकांत थोडक्यात रामचरित्र लिहिले आहे. तसेच उत्तरकाळात रामायणकथा सविस्तर काव्यबद्ध केली.

 

समर्थांच्या रामायणाचे वैशिष्ट्य म्हणजे त्यांनी किष्किंधाकांड, सुंदरकांड व विशेषत: युद्धकांड या तीन कांडांवरच आपली रामायणकथा काव्यबद्ध केली आहे. हनुमान व श्रीरामचंद्र यांचा पराक्रम सांगणे हाच त्यांचा हेतू त्यातून दिसून येतो.

 

समर्थांनी वर्णिलेला राम अलौकिक गुणसंपन्न असा आहे. परंतु समर्थांना श्रीराम आवडतो, याचे कारण त्यांच्या महान पराक्रमात आहे.

 

 

 

 

 

राम साक्षात देवांचाही कैवारी आहे, म्हणजे तो देवांचाही देव आहे असे समर्थ म्हणतात. समर्थकालीन देशस्थिती इतकी भयावह होती की रामाव्यतिरिक्त कोणत्याही देवाच्या जागरणाने मेलेला समाज उठवणे अशक्य होते, असे समर्थांनी ठामपणे म्हटले आहे. एका संस्कृत पद्यात रामाला ‘अरिकुलांतक भयनिवारणम्’ असे विशेषण उपयोजले आहे.

 

 

धर्माचा पक्ष घेऊन धर्मरक्षण करणारा राम अद्वितीय आहे, असे समर्थ अभिमानाने सांगतात. रामाने धर्माधिष्ठित राजकारण केले, म्हणून राघवाची पावले समर्थांना वंदनीय वाटतात. समर्थांनी रामराज्याचे हृद्य चित्रण केले आहे. रामराज्यात चिंता नाही, युद्ध नाही, सत्याचे, न्यायाचे असणारे राज्य. दारिद्य्र नाही. परोपकारी जन, दुभती जनावरे, वेदशास्त्र-धर्मचर्चा, गायन, कीर्तन, नाना वाद्ये, संगीत, नाना विद्या अशा समृद्ध राज्याचे वर्णन समर्थांनी केले आहे.

 

 

 

 

असे हे पुण्याचे माहेर, साधकाचे घर समर्थांना वाटते.

  

प्रभू रामचंद्राच्या सगुण रूपाचे वर्णन करताना समर्थांना उचंबळून येते. त्यांची प्रतिभा नवनवोन्मेषशालिनी होते. राम हा सर्वांगसुंदर आहे. तो करुणेचा सागर आहे, तो दीन-अनाथांचा उद्धारही करतो. जीवीचा जिव्हाळा रामच आहे. श्रीरामांचे सगुणरूप साकार करताना ते म्हणतात,

 

 

श्रीरामाप्रती असणारी समर्थांची आर्त भक्ती ‘करुणाष्टकां’तून विलक्षण रितीने व्यक्त झाली आहे. त्यात उमटलेली त्यांची कारुण्यपूर्ण साद भक्तांच्या अंत:करणाला साद घालते.

 

 

 

राघवाशिवाय आपले चित्त कोठेच लागत नाही म्हणून कळवळणारे समर्थांचे अंत:करण दिसते. आपण स्वार्थी आहोत, अहंकारी अहोत, बुद्धिहीन आहोत असा स्वत:कडे कमीपणा घेतात. आपल्याजवळ भक्ती नाही, प्रेम नाही, ज्ञान नाही, आपण अज्ञानी आहोत, म्हणून समर्थ श्रीरामाला म्हणतात, ‘मनी वासना भक्ती तुझी करावी।’ रघुनायकाशिवाय मला जीवन कंठणे कठीण आहे, असे समर्थ म्हणतात. राघवाने आपल्याला विसरू नये हेच त्यांचे त्याच्यापाशी मागणे आहे. श्रीराम हीच रामदासांची संपत्ती आहे, जीवनाचा सांगाती, माता, पिता, सहोदर, विद्या, वैभव, कांचन, स्वामी, कैवारी, ध्यान, समाधान सर्व काही तेच आहे.

 

 

‘तू माय मी लेकरू। राघवा नको रे विसरू।’ अशी आर्त हाक ते श्रीरामाला घालतात.

 

 

समर्थांच्या विश्वात्मक रामोपासनेची प्रत्यक्षानुभूती त्यांच्या ‘आनंदवनभुवना’त आहे. त्यामध्ये वर्णिलेले वैभवसंपन्न आनंदभुवन म्हणजेच रामराज्यच, असे समर्थ म्हणतात. आनंदवनभुवनी ‘राम कर्ता राम भोक्ता’ हे समर्थांचे सूत्र आहे आणि यासाठी श्रीरामाचे अधिष्ठान हेच एकमेव आहे. दासबोधात समर्थांनी म्हटले आहे,

 

 

(दासबोध 20-4-26.)

 

श्रीराम हा विश्वलोकाचा मायबाप आहे, म्हणून रामेविण देश तो विदेश, रामाचे प्रेम तोच विश्राम, राघवाची भक्ती तीच विश्रांती ही समर्थांची आग्रही भूमिका आहे.

 

 

समर्थांनी केलेल्या रामोपासनेमधून त्यांच्या भक्तीचे विकसित होत जाणारे टप्पे स्पष्टपणे दिसून येतात. सगुणातून निगुर्णाकडे होणारी समर्थांची वाटचाल त्यांच्या अनेक रचनांमधून दिसून येते.

 

 

 

 

या त्यांच्या रचनेमध्ये रामाचे अरूपाचे रूप त्यांनी सांगितले आहे. सामान्य जनांच्या दृष्टीने निर्गुण भक्तीच्या पायर्‍या अत्यंत अवघड असल्याने समर्थांनी अवतारी रामाचा आदर्श सगुण भक्तीसाठी सांगितला आहे. श्रीरामाचे सगुण रूप नितांतसुंदर रंगवून त्याच्या सगुण भक्तीचा गोडवा वर्णन केला आहे.

 

 

निमासुर सुहास्य वदन। माणिक्य कीळा झळकती दर्शन।

 

 

असे रामाचे सर्वांगसुंदर वर्णन समर्थांनी केले आहे. समर्थांचा राम ‘येकवाणी, येकवचनी। येकपत्नीच धार्मिकू’ असा आहे.

 

याशिवाय तो धार्मिक आहे, पुण्यपरायण आहे, शांत व सुलक्षण आहे.

 

 

प्रपंचात राहूनही रामोपासना कशी करावी, यासाठी समर्थ सांगतात,

 

 

प्रपंचातही धर्माचे अधिष्ठान रामाचे आहे, याचे भान सतत असले की राम कृपाळूपणे तुमचे रक्षण करतोच. म्हणूनच समर्थांनी सांगितले की,

 

 

 

अशी सगुणरूपात असणार्‍या श्रीरामाची उपासना सामान्यजनांसाठी सांगतात.

 

 

श्रीरामाची वैयक्तिक उपासना समर्थ समाजहिताच्या दृष्टीने व्यापक करतात आणि राष्ट्रोद्धाराची रामोपासनाही सांगतात. श्रीरामाचा पराक्रम नुसताच वाचायचा नाही, तर देशावर आलेल्या परचक्राला तोंड देण्यासाठी असा पराक्रम गाजवावा लागतो, अशी रामोपासना ते व्यापक करतात. विस्तारित करतात.

 

 

समर्थांचे समग्र जीवन रामोपासनामय आहे. त्यांच्या समग्र साहित्यात राम भरून राहिला आहे. त्यांचे ग्रंथ, स्फुट रचना, आरत्या, स्तोत्रे या सर्वच रचना अंतिमत: श्रीरामाची उपासना म्हणता येते. समर्थ म्हणतात,