आदी - अनंत महादेव

@स्वप्ना कुलकर्णी । 

 

हिमालयात आपल्या गण आणि यक्ष-किन्नर यांच्यासमवेत राहणारा, तर कधी स्मशानात वास्तव्यास राहिलेला, भस्मविलेपन केलेला, जटाधारी, कंठाशी वासुकी आणि गळ्यात रुद्राक्ष व मुंडक्यांची माळ धारण केलेला, हातात डमरू आणि त्रिशूल असलेला, संतापाच्या भरात आपले त्रिनेत्र उघडून तांडव करणारा असा तो शिवशंकर आपल्या परिचयाचा आहे.

 

 

या संतापी आणि तांडव करणार्‍या शंकराची दुसरी बाजू वेगळी असून पत्नी सतीवर प्रचंड प्रेम करणारा आणि तिने यज्ञकुंडात जीव दिल्यावर तिचा मृतदेह घेऊन अखंड जगतात तिच्या जिवाचा जोगवा मागणारा शिवशंकर!

 

 

हिमालयकन्या पार्वती भाळली ती याच शिवावर. कंदमुळं खाऊन, मातीची पिंडी करून रोज पूजायची, फुलं वाहायची आणि शिवशंकराची आराधना करायची व आपला पती म्हणून त्यालाच वरायचं, हा तिचा निश्चय.

 

 

महाशिवरात्रीच्याच दिवशी शिव-पार्वती विवाह झाला, म्हणून या दिवसाला अनन्यसाधारण महत्त्व. संपूर्ण दिवसभर उपास, रात्री शिवाराधना, महामृत्युंजय जप सारं काही साग्रसंगीत करून दुसर्‍या दिवशी उपासाचं पारणं फेडायचं.

 

 

 

शिवाचा उल्लेख अनेकदा ‘आदि व ज्याचा अंत नाही’ असा केला गेला आहे. ताल आणि लय किंवा लास्य याचा उद्गाता तो तांडव करणारा शिवशंकरच म्हणून तो नटराज!! भौतिकशास्त्राची जगप्रसिद्ध प्रयोगशाळा उएठछ येथे या नटराजाची मूर्ती आहे.

आपल्या देशात जवळपास प्रत्येक गावात शंकराचं एकतरी देऊळ सापडतंच. त्यातील काही ज्योतिर्लिंग म्हणून प्रसिद्ध आहेत, तर काही प्रवाशांनी प्रसिद्ध केली आहेत, उदा., वेळणेश्वर, मार्लेश्वर वगैरे.

 

 

आज आपण या प्रसिद्ध मंदिरांवर न लिहिता थोड्या वेगळ्याच मंदिरांबद्दल माहिती घेऊ या.

 

 

साथुरगिरी सुंदर महालिंगम, श्रीविल्लीपुथुर, तामिळनाडू

 

 

चार वेद ज्या ठिकाणी एकत्र आले, ते स्थान म्हणून संस्कृत चतुर्गिरी या शब्दाचा अपभ्रंश होऊन झालं सथुर्गिरी! येथील चार छोटे डोंगर चार वेदांचं प्रतिनिधित्व करतात, ज्यांच्या मधोमध शिवलिंग आहे, म्हणूनही चतुर्गिरी.

 

 

असं म्हणतात की एकदा शिवशंकर स्वत:च एका भाविकाचं रूप घेऊन आले आणि येथील पुजार्‍याशी संवाद साधू लागले. बोलता बोलता पुजारी म्हणाला, “ही सारी जमीन येथील एका जमीनदाराची आहे.” शंकराने लगेच “ही सारी जमीन, हे मंदिर सगळंच माझं आहे” असा दावा केला.

 

 

 

शिवशंकरांनी आपल्या मूळ रूपात येऊन या पुजार्‍याला “तू हवी तेवढी जमीन या मंदिरासाठी घे” असं म्हणाले. आता जमीन घ्यायची कशी? असा पुजार्‍याला प्रश्न पडला. मग त्याने आपल्याकडील शंख हातात घेतला आणि महादेवाला म्हणाला, “मी शंख फुंकल्यावर जिथपर्यंत शंखध्वनी पोहोचेल, ती सर्व जागा या देवळाची.” शंकर अर्थातच या गोष्टीला तयार झाले आणि शंखध्वनी या चार छोट्या डोंगरांपाशी अडला, म्हणून ती सर्व जागा या मंदिराची झाली.

 

 

येथील शिवलिंग स्वयंभू असून तिरकं आहे. तसंच येण्याजाण्याच्या रस्त्यावर भाविकांसाठी देवादिकांची भरपूर छोटी-मोठी मंदिरं आहेत.

 

 

 

 

 

एकदा भगवान विष्णू आणि ब्रह्मदेव यांच्यात सर्वश्रेष्ठ कोण हे ठरवण्यासाठी लढाई झाली. एकमेकांवर कुरघोडी करण्याच्या नादात त्यांनी संपूर्ण सृष्टीला वेठीला धरलं. अनेक दिव्यास्त्रं वापरून येथील लोकांचं जीवन हैराण केलं. ही भयानक परिस्थिती पाहून खुद्द शिवशंकर अग्नितुल्य ज्योतिर्लिंग स्वरूपात प्रकट झाले आणि त्यांनी ही लढाई थांबवली. हे रूप महाशिवरात्रीला घेतलं, म्हणून येथे शिव-पार्वती रूपात शिवलिंग आहे, अशी एक आख्यायिका सांगण्यात येते.

 

 

रामायणकालीन भरताचं आवडतं मंदिर म्हणून काठघर महादेव मंदिर ओळखलं जातं. त्याशिवाय राजा रणजीत सिंह यांनाही हे मंदिर विशेष प्रिय असून त्यांनी या मंदिराचं सुशोभीकरण व जीर्णोद्धार केला आहे.

 

 

या मंदिराचं वैशिष्ट्य म्हणजे येथील शिवलिंग दोन भागात असून अर्धनारीश्वर म्हणून प्रसिद्ध आहे. या शिवलिंगाचा एक भाग शिव तर दुसरा भाग पार्वती म्हणून पूजला जातो. हे स्वयंभू शिवलिंग अष्टकोनी आहे.

 

 

भगवान शिवाकडची बाजू साधारण आठ फूट आहे, तर पार्वतीकडची सहा फूट. असं म्हणतात की या शिवलिंगावरील शिव-पार्वती उन्हाळ्यात एकमेकांपासून दूर होतात आणि हिवाळ्यात जवळ येतात. महाशिवरात्रीला मात्र यांचं मिलन होतं. नक्षत्रांच्या आणि ग्रहांच्या हालचाली असं इथले पुजारी याचं कारण देत असले, तरी पृथ्वीच्या पोटातील हालचालींमुळे असं घडत असावं, असा कयास आहे.

 

 

 

 

गुर्जर-प्रतिहार मिहीर भोज यांच्या काळातील (आठवं-नववं शतक) हे मंदिर असून भगवान विष्णू आणि शिवशंकर यांचं आहे. इथे विष्णूचं वाहन गरुडाची मूर्तीही आहे, तर महादेव शिवलिंग स्वरूपात आहेत. हिंदू धर्मातील मातृकांना इथे स्थान आहे.

 

 

कुतुब-उद-दिन ऐबक (तोच तो कुतुबमिनार बांधणारा) आणि शम्स-उद-दिन इल्तुमिश या दोन मुस्लीम आक्रमकांनी हे मंदिर तोडलं, लुटलं, मशीद बांधली. येथील मातृकांच्या मूर्ती या आक्रमकांनी तोडल्या आहेत, त्यांचे चेहरे आणि स्त्रीशरीराचे काही अवयव फोडून टाकले आहेत.

 

 

इल्तुमिश याच्या स्वारीच्या वेळेस (1232) तर येथील स्त्रियांनी बलात्कार होऊ नये आणि भोगदासी बनू नये म्हणून जौहार केला. पुढे मराठा स्वराज्य स्थापन झाल्यावर मराठा सैन्याने येथे कब्जा मिळवला. तोपर्यंत मंदिराची खूप वाताहत झाली होती. पुढे एकोणिसाव्या शतकात इंग्लिश अधिकारी मेजर किथ याने डागडुजी करून घेतली.

 

 

मंदिराचं नाव ‘तेली का मंदिर’ असण्याचं कारण तेलाचा व्यापार आणि व्यवसाय करणार्‍यांनी मंदिर बांधून घेतलं, असं वाचनात आलं, तर काही जण तेलंगी ब्राह्मण समाजाचा प्रभाव असल्याने असं सांगतात.

 

 

 

हे मंदिर भारताचं दक्षिण प्रयाग म्हणून ओळखलं जातं.

 

 

प्रसंग आहे भगवान विष्णूच्या कूर्मावतार वेळचा. अमृत मिळवण्यासाठी देव-दानव यांच्याकडून क्षीरसागर ढवळून काढला गेला. एकेक करून चौदा रत्न या समुद्रमंथनातून मिळाली. अमृत येण्यापूर्वी बाहेर येतं ते हलाहल! त्या भयंकर विषाच्या नुसत्या वाफांनी देव-दानव मूर्च्छा येऊन आजारी पडले. आता या हलाहलाचं काय करायचं? ते कोण प्राशन करणार? हा मोठाच प्रश्न निर्माण झाला.

 

 

 

अशा वेळेस ‘ज्याला आदि ना अंत असा देवों के देव महादेव’ हे हलाहल प्यायला तयार झाले. त्यांनी हलाहल प्यायल्यावर ते कंठाशी पोहोचल्यावर माता पार्वतीने त्यांच्या गळ्यावर हात ठेवून, ते शरीरभर पसरणार नाही याची काळजी घेऊन ते तिथेच थांबवलं. अशा रितीने महादेवाचा कंठ निळा झाला आणि म्हणून नीलकंठ या नावाने ओळखले जातात.

नंजु या कानडी शब्दाचा अर्थ आहे हलाहल किंवा विष आणि नंजुदेश्वर म्हणजे ज्याने हे विषप्राशन केलं तो ईश्वर, अर्थातच शिवशंकर!

 

 

गंगा राजांनी की चोला राजांनी मूळ मंदिर बांधलं, यावर एकमत नाही. तरीही पुढे आलेल्या प्रत्येक राजघराण्याने त्यात भरच घातली, मग ते होयसाळ असोत नाहीतर विजयनगर! वोडियार राजांनी देवळाच्या जीर्णोद्धारासाठी खूप देणग्या दिल्या. 1845मध्ये कृष्णराज वोडियार तिसरे यांनी सपत्नीक उंच गोपुरांचं बांधकाम करून घेतलं.

 

 

इथे असणारे शिव-पार्वती देखणे आहेत. उत्तम शिल्पकलेचा नमुना आहे. पतीच्या गळ्याजवळ असलेली पार्वतीची बोटं लांबसडक असून त्यांच्यात अंतर आहे. तिने अनेक अलंकार धारण केले आहेत. डोक्यावर सुरेख मुकुट आहे, लोंबती कर्णफुलं आहेत, तर केसांत गजरा आहे. बाजुबंद आणि हातांत बांगड्या-तोडे आहेत. कमरेला मेखला आणि कमरबंध, तर पायांत पैंजण आहेत. शिवाच्या गळ्यात हार असून कमरपट्टा, पायात तोडे आहेत. उत्तरीयाच्या चुण्या वार्‍यावर फडफडत आहेत. हाताची बोटं उघडी आहेत. एकूणच मन प्रसन्न करणारी मूर्ती आहे. (शिवाच्या गळ्यात नेहमी दिसणारा सर्प वासुकी मात्र इथे नाहीये, कारण या प्रसंगानंतर स्वत: शंकरांनी त्याला आपल्या गळ्यात वसवलं.)

 

 

 

 

 

मानववस्ती असलेलं नदीमधोमध असलेलं जगातील सर्वात छोटं, नयनरम्य बेट असा ब्रह्मपुत्र नदीमध्ये वसलेल्या पीकाक बेटाचा लौकिक आहे.

 

 

 

या बेटावर एक टेकडी आहे आणि तिचं नाव आहे भस्मकूट, तर काही याच टेकडीला भस्मकलाही म्हणतात. अहोम राजा गदाधर सिंह यांच्या काळात, या टेकडीवर असलेल्या शंकराच्या मंदिराची निर्मिती झाली. 1694मध्ये उभारण्यात आलेलं मंदिर लाल विटांचं होतं, जे 1897च्या भीषण भूकंपात उद्ध्वस्त झालं. नंतर एका अतिशय संपन्न आणि धनवान व्यापार्‍याने ते परत बांधून घेतलं. गंमत म्हणजे, येथील शिल्लक राहिलेल्या काही मूर्तींचा काळ गुप्त साम्राज्यापर्यंत जातो.

 

 

मंदिरात शिव-पार्वती, त्यांचा मुलगा गणेश, तसंच सूर्याच्या दगडातून बनवलेल्या सुंदर मूर्ती आहेत. याशिवाय भगवान विष्णूचे दहा अवतारही दगडात कोरलेले आहेत. या मूर्ती आसामी लोकांच्या कलाकुसरीची ओळख करून देतात. मंदिर जरी भोलेनाथाचं असलं, तरी आत भिंतींवर वैष्णव भक्तीच्या खुणा आढळतात.

 

 

 

खरं तर या मंदिराचा इतिहास इतकाच नाही, तर चांगला पुराणकाळात पोहोचतो. कालिका पुराणात, विश्वाच्या सुरुवातीला भगवान शंकराने ब्रह्मपुत्रेत भस्म टाकून हे बेट निर्माण केल्याचा उल्लेख आहे. तर दुसर्‍या एका आख्यायिकेनुसार, भयानंद या नावाने खुद्द शिवशंकर येथे वास्तव्यास होते. भगवान येथे तप करत असताना मदनाने शंकराची तपश्चर्या भंग केली, तेच हे स्थान असं मानलं जातं. महादेवाने रागाने तिसरा नेत्र उघडला आणि कामदेवाला भस्मसात करून टाकलं, म्हणून याला भस्मकूट म्हणतात. उमा (पार्वतीचं एक नाव) आणि इथे राहून तिला मिळालेला आनंद अशी येथील रहिवासी उमानंद या शब्दाची फोड करतात.

 

सोमवती अमावस्या आणि महाशिवरात्रीनिमित्त येथे लोकांची गर्दी होते. महाशिवरात्रीनिमित्त येथे छोटी जत्राही भरते. इतर वेळेस एक दिवसाच्या सहलीसाठी सुयोग्य अशी ही जागा आहे. निसर्गाची भरभरून उधळण आणि अतिशय स्वच्छ असल्याने हौशी फोटोग्राफर आणि निसर्गप्रेमी येथे येत असतात. ब्रह्मपुत्रा नदीत बेट वसलं असल्याने इथे यायला होड्या आणि नावा उपलब्ध आहेत.

 

 

 

 

गोष्ट आहे द्वापारयुगातील.

भगवान विष्णूच्या आठव्या अवताराचा जन्म नुकताच झालेला आणि तो कंसाचा वैरी गोकुळात नंद-यशोदेबरोबर वाढत होता.

बालरूपातील विष्णूला पाहायची मन:कामना असलेला महादेव, कैलास पर्वतावरून निघून तान्ह्या कृष्णाच्या भेटीला जायला निघाला. गोकुळात येताना आग्रा येथील रावतपाडा येथे शिवशंकर विश्रांतीसाठी थांबला आणि बाळकृष्णाला बघायची मन:कामना बोलून एक रात्र विष्णूची आराधना केली. महादेवाची इच्छा होती की बालरूपातील विष्णूला आपण मांडीवर खेळवावं, त्याच्या बालरूपाचं दर्शन घ्यावं.

 

 

महादेव दुसर्‍या दिवशी गोकुळात पोहोचले खरे, पण त्यांचं भस्म लेपलेलं, विभूती लावलेलं, केसांच्या जटा अस्ताव्यस्त पसरलेल्या असं रूप पाहून यशोदामाता घाबरली. आपल्या लहानग्याला ती त्याच्याकडे देईनाच. शंकर मनात हसले आणि तिथेच एका वडाच्या झाडाखाली ध्यान लावून बसले.

 

 

कृष्णाने इकडे रडायला सुरुवात केली आणि शिवाकडे हात दाखवून इशारे करू लागला, मला त्या साधूकडे घेऊन जा. यशोदामातेने शिवाच्या मांडीवर ठेवलं आणि बघता बघता बाळकृष्ण गप्प झाला. बालरूपातील विष्णूला पाहायची, खेळवायची शिवशंकरांची इच्छा पूर्ण झाली.

 

 

कैलास पर्वतावर परत जाताना शंकरांनी रावतपाडामध्ये शिवलिंगाची स्थापना केली आणि येथे येणार्‍या भक्तांचं मनोरथ पूर्ण होईल असं सांगितलं. मंदिरात अखंड पेटवलेली ज्योत आहे. ज्याचं मनोरथ पूर्ण होतं, त्याने येथे या ज्योतीसाठी तूप अर्पण करावं अशी मान्यता आहे.

 

 

हरिहर, बदामी, कर्नाटक

सहावं शतक, चालुक्य साम्राज्य.

 

नावावरूनच लक्षात येत आहे की हरी (विष्णू) आणि हर (शंकर) हे दोघे जण एकाच मूर्तीत विलास करत आहेत. मूर्तीची उजवी बाजू हरची आहे, त्याच्या हातात साप आहे आणि त्याच्या केशसंभारावर चंद्र आहे, तर डावी बाजू हरीची आहे आणि त्याच्या एका हातात शंख आहे, तर एक हात कटीवर आहे.

 

 

शिवाच्या शेजारी असलेल्या नंदीच्या हातात त्रिशूळ आहे आणि त्याच्या शेजारी माता पार्वती उभी आहे. भगवान विष्णूच्या बाजूला लक्ष्मीमाता आहे. यक्ष-किन्नर, गण हे सारे हरिहराच्या पायाशी आहेत.

 

 

 

नारन नाग मंदिर समूह, गंदेरबाल, काश्मीर

 

 

राजे जलुका (इसवीसनपूर्व दुसरं शतक) ते राजे जयसिंह (बारावं शतक).

कल्हण हा काश्मीरचा प्रसिद्ध इतिहासकार. त्याने राजतरंगिणी या आपल्या ग्रंथात काश्मीरचा इतिहास लिहिला आहे.

खुद्द कल्हणाच्या राजतरंगिणीमध्ये भूतेश्वर आणि ज्येष्ठरुद्र (शंकराचं एक रूप) या नावांनी या मंदिर संकुलाचा उल्लेख आहे. तर त्याआधी हे संकुल सोडारतीर्थ/सोडार नाग या नावाने ओळखलं जायचं. येथील पुरोहित अतिशय ज्ञानी असून त्यांना चांगला राजाश्रय होता. काश्मिरी लोकांच्या दृष्टीकोनातून पाहिलं, तर या जागेला मानसरोवर, कैलास पर्वताएवढं महत्त्व आहे.

गंदेरबाल येथे या राजांनी बांधलेलं मंदिर नारन नाग या नावाने प्रसिद्ध आहे. पण मुस्लीम आक्रमकांकडून त्रास झालेले हिंदू जसजसे काश्मिरातून बाहेर पडू लागले, तशी या मंदिराची वाताहत झाली. मंदिर परिसराची यथेच्छ तोडफोड झाली आहे. आता तर या दोनशे मीटर परिसरात बांधलेल्या देखण्या मंदिराचे फक्त भग्नावशेष राहिले आहेत.

या मंदिर समूहाला दोन दरवाजे आहेत. पूर्व दिशेच्या दारातून आत गेलात की पश्चिमेस असलेल्या दारातूनच बाहेर पडणार. याचा एक अर्थ असा आहे की सूर्याचा प्रवास असाच घडतो. आणि दुसरा अर्थ मंदिर पाहायला सकाळी सुरुवात केली की संपूर्ण संकुल बघेपर्यंत दिवस निघून जायचा, इतकं प्रचंड मोठं आणि विविध देवदेवतांची शिल्पं असलेलं हे मंदिर संकुल आहे. येथे एकूण सहा देवळं आहेत. या मंदिर संकुलात पवित्र पाण्याचं एक कुंड आहे. असंही जिथे शिवशंकराचं वास्तव्य, तेथे पाणी असणारच. पण काही इतिहासकारांच्या मते काश्मिरी भाषेतील नाग म्हणजे झरा किंवा तलाव.

कल्हणाचे वडील आणि काका या मंदिराला अनेकदा भेट देऊन आले आहेत, असंही त्याने राजतरंगिणीमध्ये लिहून ठेवलं आहे.

कल्हणाशिवाय बाकी जो ज्ञात इतिहास आहे, तो बराचसा सम्राट लालितादित्य मुक्तापीड यांच्या नावाभोवती फिरतो.

काश्मीर म्हणजे कश्यपमार आणि सतीसार, अर्थातच शिवपार्वती, गण, यक्ष-किन्नर, नाग यांचं कायमस्वरूपी वास्तव्याचं स्थान. त्यात खुद्द सम्राट लालितादित्य मुक्तापीड हे करकोटा या नागवंशाचे वंशज. त्यामुळेच हे मंदिर नागाला आणि शिवशंभोला समर्पित आहे.

सिद्धेश्वरनाथ शिव मंदिर, झिरो, अरुणाचल प्रदेश

अरुणाचल प्रदेशातील सगळ्यात जुन्या गावांतील एक गाव झिरो असून अतिशय नयनरम्य आहे. इटानगरपासून 167 किलोमीटरवर वसलेलं झिरो आधीच हिल स्टेशन म्हणून प्रसिद्ध आहे. बांबू आणि पाइन वृक्षांनी झिरो वेढलेलं आहे. अरिींरपळ जनजातीचे लोक येथे मुख्यत्वे राहतात.

अरुणाचल प्रदेशातील याच गावात जगातील सर्वात उंच शिवलिंग, सिद्धेश्वरनाथ आहे. 25 फूट उंचीचं आणि 22 फूट रुंदीचं महाकाय शिवलिंग 2004 साली प्रेम सुब्बा या लाकूडतोड्याला सापडलं. ते सापडलं तो होता श्रावण महिना. पुरातत्त्व विभागाचे कर्मचारी या जागेला भेट देतात, कारण या शिवलिंगाची उंची वाढते, असं सांगण्यात आलं आहे. शिवलिंग स्वयंभू असून त्याभोवती नैसर्गिक स्फटिकाची माला आहे.

1893मध्ये प्रसिद्ध झालेल्या शिवपुराणातील नवव्या खंडातील सतराव्या अध्यायात या शिवलिंगाचा उल्लेख आहे. शिवलिंगाबरोबरच माता पार्वती आणि गणपती बाप्पा यांच्याही मूर्ती येथे आहेत. असं म्हणतात की गंगा माता ही शिवाबरोबर तिथेच वास करते, म्हणूनच या शिवलिंगाच्या खालून बारमाही पाणी वाहत आहे.