साहित्य संमेलनमराठी साहित्याची पताका

अतिशय विस्तीर्ण अशा मैदानात भव्यदिव्य सभामंडप, प्रवेशद्वारावरच महात्मा गांधींचे चरख्यावर सूत काततानाचे कट आउट, सभामंडपाच्या बाजूनेच अतिशय स्वच्छ भव्य आणि नेटके असे कवी कट्टा, गझल कट्टा, बालसाहित्य प्रकाशन मंच यासाठी समर्पित असलेले वेगवेगळे सभामंडप, त्यांच्या दरम्यान ठाण्याचे सुप्रसिद्ध चित्रकार विजयराज बोधनकर यांचे 100पेक्षा अधिक साहित्यिकांच्या स्वभावचित्रांचे प्रदर्शन आणि त्यांची थोडक्यात माहिती, त्याच मंडपात शंभर-एक शालेय मुलांनी दिलेल्या कवितेवर चित्र काढण्याचा लाइव्ह उपक्रम, अतिशय विस्तीर्ण अशा जागेत पुस्तकांचे 100वर स्टॉल्स, पंचतारांकित वाटावी अशी सभामंडपापासून थोडी लांब परंतु उत्कृष्ट भोजनव्यवस्था या प्रथमदर्शनी जाणवणार्‍या खूप चांगल्या गोष्टी होत्या.

 

 

 

सभामंडप - ज्याचे नाव ‘विनोबा भावे सभामंडप’ असे होते, पण ते कुठेही झळकलेले नव्हते. अतिशय भव्यदिव्य असे होते व्यासपीठ. अतिशय विस्तीर्ण, एकावेळी शंभरेक जण बसू शकतील इतके मोठे होते. सभामंडपात सहा एलईडी स्क्रीन होते, यावरून तुम्हाला सभामंडपाच्या भव्यतेचा अंदाज येईल. मुख्य सभामंडपात सुरू असलेल्या कार्यक्रमांनाच समांतर कार्यक्रम अन्य मंडपात दिवसभर सुरू होते.

 

 

 

निवासाची व्यवस्था मात्र संमेलन स्थळापासून जवळपास दहा किलोमीटर अंतरावर सेवाग्रामला यात्री निवासात केलेली होती. येण्याजाण्यासाठी ठरावीक वेळेत बसची सुविधा होती. सकाळी संपूर्ण वर्धा शहरातून विविध शालेय-महाविद्यालयीन विद्यार्थी संस्था यांना सहभागी करून घेत मोठी ग्रंथदिंडी संमेलनस्थळी येऊन विसर्जित झाली. तसे म्हटले, तर वर्धा हे विदर्भातले एक तुलनेने छोटे शहर आहे. एवढा मोठा दिमाखदार साहित्यसोहळा या नगरीत पार पडला, यासाठी वर्धाकर कार्यकर्त्यांना आणि नागरिकांना धन्यवाद देऊन त्यांचे अभिनंदन केले पाहिजे. विदर्भ साहित्य संघाचे शंभरावे वर्ष हे निमित्त साधून वर्धा नगरीत हा कार्यक्रम घेण्यात आला होता.

 

 

भावणार्‍या गोष्टी अनेक होत्या, ज्यात वेगवेगळ्या विषयांवरच्या परिचर्चा, परिसंवाद, शेकडो पुस्तकांचे झालेले प्रकाशन, दिवसभर शिस्तबद्ध पद्धतीने चाललेला गझल कट्टा, कवी कट्टा, बालसाहित्यावरील कार्यक्रम आणि राज्य मराठी विकास संस्थेने मराठी भाषेला अभिजात दर्जा मिळावा म्हणून केलेला उपक्रम, त्यासाठी दाखवण्यात येणारी चित्रफीत ह्या खूपच लोकप्रिय झालेल्या गोष्टी वाटल्या.

 

 

विविध लेखकांच्या अनेकविध पुस्तकांतील उतार्‍यांचे अभिवाचन हा या वर्षीच्या साहित्य संमेलनातला पहिला प्रयोग होता, असे मला वाटते आणि तो अत्यंत यशस्वी झाला. गझल कट्टा, कवी कट्टा आणि अभिवाचन या तिन्ही सभामंडपांत प्रेक्षक भरभरून प्रतिसाद देत होते. सगळ्यात जमेची बाजू वाटली ती ही की गझल कट्टा आणि अभिवाचनाच्या सत्रात गझलकार आणि अभिवाचक एकमेकांना भरभरून दाद देत होते.

 

 

 

तसे पाहता याला यशस्वी संमेलन म्हणायला हरकत नाही, कारण कोणत्याही वादाशिवाय ते पार पडले. संमेलनाध्यक्ष न्यायमूर्ती नरेंद्र चपळगावकर यांची उपस्थिती आणि त्यांनी केलेले भाषण अतिशय विचारप्रवर्तक होते. त्यांनी महामंडळाला केलेल्या सूचनाही अत्यंत योग्य आणि स्वागतार्हच आहेत. मात्र आयोजकांनी - विशेषत: अखिल भारतीय साहित्य महामंडळ आणि आयोजक संस्था - म्हणजे या वर्षीचा विदर्भ साहित्य संघ यांनी काही गोष्टींचा फार प्रकर्षाने विचार करण्याची गरज वाटली. त्याबद्दल लेखाच्या शेवटी मी लिहीनच, पण आत्ता साहित्य संमेलन या दोन शब्दांशी संबंधित थोडा विचार केला असता खूप गोष्टी निदर्शनास येतात, त्यातली पहिली म्हणजे साहित्याचा दर्जा. साहित्य संमेलनात सादर करण्यात आलेल्या कविता, कथा यांचा दर्जा तपासून घेऊन त्यांच्या सादरीकरणाची एक चाळणी महामंडळाने लावणे आवश्यक आहे. राज्याबाहेरच्या मराठी साहित्यिकांचा यातला सहभाग हे खूप आशादायक चित्र असले, तरी विविध राज्यात महामंडळातर्फे त्यासाठी अधिक प्रयत्न केले जावेत, असे वाटते.

 

 

 

गझल कट्टा तिन्ही दिवस ओसंडून वाहत होता. कवी कट्ट्यावरचा अनुभव थोडा वेगळा होता. कवी कट्ट्यावर सादर झालेल्या कविता आणि त्यानंतर कवीने तिथून घेतलेला काढता पाय या दोन्ही गोष्टी थोड्याशा निराशाजनक होत्या. परंतु तरीही हे दोन उपक्रम अत्यंत आशादायक वाटले. गझल कट्ट्याची नियोजनबद्ध पद्धतीने केलेली रचना अनुकरणीय आहे आणि हे पुढील संमेलनात निश्चितपणे घेतले जावे, असे वाटते.

 

 

 

संमेलन या शब्दाला थोडासा अनौपचारिक असा रंग असला, तरीही साहित्याशी संबंधित सर्व घटकांचे एकत्रीकरण असाच त्याचा अर्थ होतो आणि त्यामुळेच की काय, साहित्य निर्माण करणारे पुष्कळ असले, तरी साहित्याचा आस्वाद घेणारे रसिक आस्वादक वाचक यांची थोडीशी कमी उपस्थिती संमेलनात निश्चितपणे जाणवली. उद्घाटन, समारोप आणि सेलिब्रिटी असलेल्या कार्यक्रमात स्थानिक लोकांचा सहभाग जास्त जाणवला. बाकी पुस्तकांचे स्टॉल्स किंवा विचारप्रवर्तक अशा परिसंवादांना वर्धाकरांची फारच तुरळक उपस्थिती लाभली.

 

 

 

मला या संमेलनातला सर्वाधिक सकारात्मक भाग वाटला तो असा की आलेल्या तिन्ही राजकीय नेत्यांनी कुठल्याही प्रकारचा राजकीय लाभ न घेणारे भाषण केले. अत्यंत अभ्यासपूर्ण आणि साहित्य संमेलनाला उचित असे तिघांचेही भाषण होते.

 

 

 

मुख्यमंत्री एकनाथ शिंदे यांनी साहित्य संमेलनाला दोन कोटी रुपये अनुदान देऊन साहित्य संमेलनाचा ढाचा मजबूत करण्याचे काम केले आहे. फक्त त्याचा विनियोग कशा पद्धतीने करायचा हे महामंडळाच्या हातात आहे. नितीन गडकरी आणि देवेंद्र फडणवीस यांची भाषणेही अत्यंत अभ्यासपूर्ण, साहित्यिकांना विचार करायला भाग पाडतील आणि अनेक गोष्टींची जाणीव करून देतील अशी होती. अर्थात त्यांच्या येण्याने आधी सुरू असलेल्या कार्यक्रमांमध्ये केलेला बदल, त्यामुळे उडालेला गोंधळ आणि त्यांच्या येण्याने तिथे जमलेल्या पोलिसांचा ताफा या निराशाजनक गोष्टी होत्या. त्या टाळणेही तसे शक्य होते. पण नियोजनाच्या अभावामुळे ते होऊ शकले नाही.

 

 

विदर्भ साहित्य संघाच्या शंभराव्या वर्षानिमित्त महाराष्ट्र शासनाने विदर्भ साहित्य संघाला पंधरा कोटी रुपयांची मदत देऊ केली आहे. ही प्रचंड मोठी रक्कम आहे. साहित्याचे मूल्य वाढणे, साहित्यिकांचा दर्जा सुधारणे, साहित्यात नवनवे प्रयोग होणे आणि त्यातून दर्जेदार साहित्य आणि साहित्यिक तयार होणे याकरिता या रकमेचा विनियोग झाला, तर ते सत्कारणी लागेल आणि शताब्दी वर्ष साजरा करत असलेल्या विदर्भ साहित्य संघाची मान अधिक उंचावेल, यात शंका नाही.

 

 

 

साहित्य संमेलनात असलेले पुस्तकांचे स्टॉल्स आणि त्यावर रेंगाळणार्‍या, खरेदी करणार्‍या वाचकांची संख्या ही एक थोडीशी चिंतेची बाब वाटली, कारण तीन तारखेला तर या स्टॉल्सवर कुणीही फिरकले नव्हते. उद्घाटन लांबल्यामुळे तीन तास उशिराने सगळे कार्यक्रम सुरू होत होते, त्यामुळे संपूर्ण दिवसभराच्या कार्यक्रमांमध्ये एक विसकळीतपणा होता. शनिवारी आणि रविवारी मात्र ग्रंथदालनात अनेक लोकांचे रेंगाळणे, पुस्तक खरेदी करणे, तिथे उभे राहून वाचणे असे दृश्य दिसून आले, जे सुखावणारे होते.

 

 

साहित्य संमेलनात निवडलेल्या परिसंवादांचे विषय अत्यंत उचित आणि सयुक्तिक होते. परंतु एकाच वेळी अनेक ठिकाणी चालू असलेल्या कार्यक्रमांमुळे कुठे बसावे हा प्रश्न माझ्यासारख्या अनेक साहित्यरसिकांना पडला होता आणि त्यामुळे एका वेळी सगळे कार्यक्रम ऐकणे अशक्य होते. मुख्य सभामंडपात सुरू असलेले कार्यक्रम फारच तुरळक संख्येमध्ये सुरू असल्याचे तिन्ही दिवशी दिसून आले. वरकरणी हे संमेलन यशस्वी झालेले दिसून येत असले, तरीही माझ्यासारख्या कवीला, निमंत्रितांना, साहित्यरसिकांना आणि सामान्य नागरिकाला काही प्रश्न पडतात, ते असे आहेत -

 

 

संमेलन भव्य असण्याबद्दल शंका नाही, परंतु त्यावर केला जाणारा कोट्यवधी रुपयांचा खर्च योग्य आहे का?

संमेलनात साहित्यरसिक बौद्धिक खाद्य मिळवण्यासाठी येत असतो. अशा वेळी तीन तीन पक्वान्ने असलेले सुग्रास जेवण आणि त्यासाठी केला जाणारा खर्च योग्य आहे का? दर वेळी जेवायला जाताना, लग्नाचे जेवण जेवतो आहोत का? अशी आम्हाला शंका येत होती. यावर केल्या जाणार्‍या खर्चाला नक्कीच कात्री लावता आली असती. साधे पण चविष्ट विदर्भी जेवण लोकांनी अधिक पसंत केले असते, असे मला वाटते.

 

 

स्वयंसेवकांची कमतरता हा फार प्रकर्षाने जाणवलेला मुद्दा आहे. साहित्यिकांना धनाची अपेक्षा नाही, परंतु किमान मानाची अपेक्षाही असतेच, ती देण्यात आयोजक संस्था कमी पडली की काय, असा सूर सर्वत्र ऐकू येत होता.

 

 

साहित्य संमेलनाच्या आशयाचा म्हणजेच कंटेंटचा मात्र साहित्य महामंडळ आणि आयोजक संस्था या सार्‍यांनीच विचार करण्याची फार गरज आहे. या संमेलनातून परत जाताना रसिक वाचक, लेखक, कवी, प्रकाशक, सामान्य नागरिक, साहित्यरसिक ही सगळी मंडळी काय घेऊन जाणार आहेत? हा प्रश्न उपस्थित करून त्याभोवती संमेलनाची आखणी असायला हवी, अन्यथा ते संमेलन न उरता दर वर्षी भरवला जाणारा उरूस होईल, यात काहीही शंका नाही.

 

 

असो. एवढे मोठे आयोजन करताना काही त्रुटी राहतील, यात शंका नाही. परंतु महाराष्ट्राबाहेर, संपूर्ण देशात मराठी साहित्य संमेलनाचे सकारात्मक चित्र निर्माण करण्यात हे संमेलन यशस्वी झाले आहे, असे म्हणावे लागेल. याची गोळाबेरीज करताना ती शून्य किंवा वजामध्ये नक्कीच नाही, हे मात्र अधोरेखित केले पाहिजे, कारण जशी सदैव साहित्यनिर्मितीची गरज आहे, तशीच निर्माण झालेले साहित्य समाजापुढे आणून त्यावर साधक-बाधक चर्चा होण्याची आणि त्यातून अनेकांनी प्रेरणा घेऊन अधिक साहित्यनिर्मितीची प्रक्रिया जोमाने सुरू होण्याची अपेक्षा आहे. त्याकरिता उत्सवी वाटले, तरी हे संमेलन व्हायलाच हवे. परंतु आयोजकांनी काही गोष्टींचा मात्र निश्चितपणे विचार केला पाहिजे. या साहित्य संमेलनातून नवनवीन प्रयोग, सातत्यपूर्ण आयोजन आणि उद्बोधक विचार जर दिले गेले, तर असा उत्सव दर वर्षी व्हायलाच हवा.