शतायुषी गीता प्रेस - संस्था नव्हे.. भारतीयांची श्रद्धा

 

 

 

 

 

गीता प्रेसच्या संस्थापक त्रिमूर्तींचे मूळ राजस्थानमधील असल्याने आपल्या गृहराज्यात भागात, आपल्या गावातही काही सामाजिक-धार्मिक सेवा कार्य करण्याचा ब्रह्मलीन जयदयालजी यांचा विचार होता. गीता प्रेसद्वारे वैदिक सनातन साहित्याचा प्रचार होईल, पण वैदिक गुरुकुल शिक्षण पद्धतीचे जतन करण्यास काहीतरी ठोस कार्य करावे, या हेतूने ब्रह्मलीन जयदयालजी यांनी ‘चुरू’ येथे गुरुकुल पद्धतीने वैदिक शिक्षण देणारी संस्था स्थापन केली. थोर आध्यात्मिक चिंतक रामसुखदासजी यांच्या मार्गदर्शनाखाली व त्यांच्याच हस्ते प्रारंभ झालेल्या या गुरुकुलास ‘ऋषिकुल ब्रह्मचर्य आश्रम’ असे नाव देण्यात आले. इ.स. 1923मध्येच स्थापन झालेल्या या गुरुकुलास यंदा शंभर वर्षे झाली आहे. येथे सुमारे 250-300 मुलांची निवास, भोजन, शिक्षणाची मोफत व्यवस्था गेली 100 वर्षे केली जात आहे. प्राचीन भारतीय गुरुकुल शिक्षण पद्धतीचे आपणास यथारूप दर्शन घ्यायचे असेल, तर आपण राजस्थानातील अन्य पर्यटनासमवेतच चुरू येथील गुरुकुल पाहावे. रम्य परिसर, प्रसन्न वातावरण, पावन यज्ञशाळा, भारतीय वेशभूषा हे सारे पाहून आपण प्रसन्न होतो.

 

 

 

 

शरीरस्वास्थ्यासाठी आयुर्वेद ही भारतीय ऋषिमुनींची देणगी आहे. गीता प्रेसने भारतीय आयुर्वेद चिकित्सा व औषध पद्धतीचे संरक्षण, संवर्धन करण्यात योगदान दिलेले आहे. गीता प्रेस संस्थेद्वारे देशात गोरखपूर, कोलकाता, सुरत आणि चुरू या चार ठिकाणी मोफत आयुर्वेद चिकित्सा केली जाते. इ.स. 1950 साली ‘आयुर्वेद संस्थान’ नावाने सुरू झालेले हे कार्य गेली 70-72 वर्षे अत्यंत सेवाभावाने सुरू आहे. ऋषिकेश, स्वर्गाश्रम भागात संस्थेचा आयुर्वेद औषधनिर्मिती कारखाना आहे. मोफत चिकित्सा व औषधांचा सर्व खर्च गीता प्रेसच्या उत्पन्नातून केला जातो. ‘गीता भवन आयुर्वेद संस्थान’ लोकांचा आधार म्हणून हे जनसामान्यांमध्ये गरजू-गरिबांमध्ये विशेष परिचित आहे, लोकप्रिय आहे.

 

 

 

 

इ.स. 1936ची घटना आहे. गोरखपूर शहरात व जिल्ह्यात अतिवृष्टी होऊन महापुराचे संकट कोसळले आणि सर्वत्र हाहाकार माजला. ब्रिटिश राज होते. जनता हवालदिल, असाहाय्य झाली होती. अशा संकटकाळात गरजू-गरीब-आपद्ग्रस्त, निराधार लोकांना मदत करण्यासाठी जयदयाल गोयंका व भाई हनुमानप्रसादजी यांनी ‘गीता सेवा दल’ तयार केले व गोरखपूर व जिल्ह्यातील पूरग्रस्तांना मदतीचा हात दिला. अशा प्रकारे गीता प्रेस ही संस्था लोकमानसात परोपकारी, संस्था म्हणून लोकप्रिय झाली. पुढे गीता प्रेसने हे सेवा दल कायमस्वरूपी संघटना म्हणून नैसर्गिक आपत्तीसाठी सदैव सज्ज ठेवले. गोरखपूर परिसरात कोणत्याही संकटात गीता प्रेस सेवा दल धावून जाते.

 

 

1936 सालच्या पूर परिस्थितीची पाहणी करण्यास व पूरग्रस्तांना मदत करण्यास काँग्रेसचे तत्कालीन नेते पंडित जवाहरलाल नेहरू गोरखपूरला आले होते. त्यांनी गोरखपूरला जाणे ब्रिटिश अधिकार्‍यांना मान्य नव्हते, त्यांनी नेहरूंना विरोध केला. अशा बिकट स्थितीत पंडित नेहरूंना कोणीही मदत करण्यास पुढे आले नाही, पण ब्रिटिश अधिकार्‍यांच्या रोषाची पर्वा न करता पोद्दार- भाईजींनी गीता प्रेसची मोटार दौर्‍यासाठी पं. नेहरूंना दिली. ही गोष्ट गीता प्रेसच्या राष्ट्रीय बाण्याचे व पक्षभेदातीत परोपकारी वृत्ती-प्रवृत्तीचे निकोप दर्शन घडवते.

 

 

आताही आपत्तीमध्ये, संकटकाळी गीता प्रेस सेवा दल धावून जाते व स्वजन, स्वदेश याविषयी असलेली आपली बांधिलकी दाखवून देते. या सेवाभावामागे सनातन धर्माचे गीता प्रतिपादित एक तत्त्व आहे, ते म्हणजे ‘अद्वैत’. ‘सार्‍या समाजात, व्यक्ती-व्यक्तीत परमात्म्याचा वास आहे, हे सारे जग कृष्णमय आहे; आपल्याच मातृदेशाची, भारतमातेची सारी लेकरे आहेत, त्यांची सेवा ही भारतमातेची, राष्ट्राचीच सेवा आहे’ या व्यापक बंधुभावामुळे, राष्ट्रभक्तीमुळेच गीता प्रेस संस्थेतील, सेवा दलातील सर्व जण अत्यंत निष्कामभावाने व प्रसिद्धीपासून दूर राहून, सेवा हीच उपासना, सेवा हेच व्रत, सेवा हीच आराधना म्हणून आनंदाने सतत सेवारत राहतात.

 

 

 

 

1) ‘गीता प्रेस’ ही विशुद्ध आध्यात्मिक संस्था आहे. सनातन धर्मसाहित्य प्रचार, गीता उपदेश ही या ईश्वरी कार्यामागची प्रेरणा आहे.

 

 

2) गीता प्रेस एक स्वयंपूर्ण, आर्थिकदृष्ट्या स्वावलंबी संस्था आहे. ही संस्था कोणत्याही प्रकारची देणगी व दान स्वीकारत नाही, हे तिचे व्रत आहे. गेली 100 वर्षे कोणत्याही देणगीविना ही संस्था उत्तमपणे, प्रभावीपणे कार्यरत आहे. या तत्त्वनिष्ठेमुळेच गीता प्रेसने गांधी शांती पुरस्कार स्वीकारला, पण पुरस्काराची तब्बल 1 कोटीची रक्कम नम्रपणे नाकारली.

 

 

 

 

3) कोणत्याही व्यक्तीकडून व संस्थेकडून गीता प्रेस जसे दान-देणगी घेत नाही, तशीच आजवर कोणत्याही सरकारकडून जमीन-प्लॉट आदी कोणत्याही प्रकारची मदत घेतलेली नाही.

 

 

4) गीता प्रेस ग्रंथनिर्मितीसाठी लागणारा हजारो टन कागद, स्वत: खुल्या बाजारातून खरेदी करते. कोणत्याही प्रकारचे सरकारी अनुदान मागत नाही वा सबसिडीच्या कागदाची मागणी करीत नाही.

 

5) कोणत्याही प्रकारच्या करांमध्ये सरकारकडून सवलत घेत नाही.

 

 

6) गीता प्रेस प्रकाशनाच्या ‘कल्याण’ मासिकात व अन्य ग्रंथात कोणत्याही प्रकारची व्यापारी, उद्योगधंदाची व शुभचिंतकांची जाहिरात छापली जात नाही.

 

 

7) गीता प्रेसच्या ‘कल्याण’ मासिकात जिवंत व्यक्ती, महाराज, संत, महंत वा पदाधिकारी यांचे फोटो छापले जात नाहीत.

8) गीता प्रेस संस्था कोणत्याही एकाच पंथ-संप्रदायाचा वा धर्ममताचा पुरस्कार करीत नाही, ना कोणा बाबा-बुवाची वा पीठाची-मठाची भलतीच तरफदारी करीत नाही. सर्व धर्मांचा, सर्व पंथ-संप्रदायांचा, सर्व उपासनापद्धतींचा आदर, सर्वांचा यथोचित सन्मान हेच गीता प्रेसचे संस्थात्मक व्यापक धोरण आहे. वैष्णव-शैव, राम-कृष्ण, सगुण-निर्गुण अशा सर्वांनाच येथे उचित स्थान आहे.

 

 

9) गीता प्रेस प्रकाशित ग्रंथातील व मासिकातील दोष-त्रुटी दाखवा आणि बक्षिस मिळवा असे आवाहन करणारी गीता प्रेस एकमेव प्रकाशन संस्था आहे. हीच त्यांच्या शुद्धतेची स्वयंखात्री आहे.

 

 

 

गीता पे्रस गोरखपूर संस्थेला शताब्दी वर्षात भारत सरकारने इ.स.1921चा ‘म. गांधी शांती पुरस्कार’ घोषित केला आणि सकल सनातनप्रेमी त्या वृत्ताचा जगभर जल्लोश साजरा करीत असतानाच, तथाकथित सेक्युलर काँग्रेसचा हिंदुद्वेषाचा पोटशूळ उठला. राहुल व गांधी परिवाराला खूश करण्यासाठी व आपली परिवारनिष्ठा दाखवण्यासाठी काँग्रेस नेते, प्रवक्ते जयराम रमेश यांनी समाजमाध्यमांवर एक ट्वीट करून गरळ ओकले - ‘गीता प्रेस व गांधीजींचे तीव्र मतभेद होते, अक्षर मुकुल यांच्या पुस्तकात यावर सविस्तर माहिती दिलेली आहे. एवढेच नव्हे, तर गीता प्रेसला गांधी पुरस्कार म्हणजे सावरकर-गोडसे यांना गांधी पुरस्काराने सन्मानित करणे आहे’ अशी हास्यास्पद विधाने करीत जयराम यांनी काँग्रेसचा पूर्वापार हिंदुद्वेष प्रकट केला. अर्थात जयराम रमेश यांच्या या विधानाने राहुल-सोनिया खूश झाले, तरी आचार्य प्रमोद कृष्णमसारखे अनेक काँग्रेस नेते नाराज झाले. यातून काँग्रेस पक्षांतर्गत वैचारिक अनागोंदी चव्हाट्यावर आली. याबाबत खरी वस्तुस्थिती काय? पत्रकार मुकुल अक्षयने 1915 साली लिहिलेल्या पुस्तकात नेमके काय आहे? ते कितीपत खरे व साधार आहे? हे पाहिले की गीता प्रेसच्या विश्वव्यापी आध्यात्मिक कार्याला मुद्दाम बदनाम करून वादग्रस्त, संशयाच्या पिंजर्‍यात उभे करण्याचा एक अजेंडा हेतुपुरस्सर चालवण्यात आला, हे स्पष्ट होते.

 

 

काँग्रेस काळात ज्या तथाकथित पुरोगामी, सेक्युलर, मार्क्सवादी, समाजवादी पत्रकार-लेखक-विचारवंतांनी विविध संस्थांच्या प्रमुख पदावर कब्जा करून प्रचंड मानधन, भत्ते व सुखसोई भोगल्या, त्यांना 2014नंतर झालेले राजकीय परिवर्तन सहन न होणारे आहे आणि ते स्वाभाविक आहे. स्वत:चे हितसंबंध दुखावताच हे सारे पुरोगामी हिंदूविरोधी, मोदीविरोधी म्हणून सरसावले. त्यापैकी अक्षर मुकुल हे एक ज्येष्ठ पत्रकार आहेत. ते इतके मोदीविरोधी आहेत की त्यांनी 2016मध्ये त्यांना मिळालेला ‘रामनाथ गोयंका उत्कृष्ट पत्रकारिता पुरस्कार’ पंतप्रधान नरेंद्र मोदींच्या हस्ते घेण्यास आणि नरेंद्र मोदींसमवेत मंचावर एकत्र येण्यास नकार दिला होता. अशा अजेंडाधारी पत्रकाराने गीता प्रेसला कम्युनल (हिंदू जातीयवादी) ठरवण्याचा प्रयत्न आपल्या पुस्तकात केला आहे. ‘गीता प्रेस अँड द मेकिंग ऑफ हिंदू इंडिया’ असे त्या पुस्तकाचे नाव असून ते लेखकाचा हेतू स्पष्ट सांगणारे आहे.

 

 

म. गांधी व गीता प्रेसचे संस्थापक जयदयालजी गोयंका व आद्य संपादक भाईजी - हनुमानप्रसाद पोद्दार यांचे सामाजिक, धार्मिक, राजकीय असे मतभेद होते, अशी माहिती पुस्तकात तपशीलवार दिलेली आहे. पण माहितीचे आधार असलेले पुरावे चुकीचे आहेत. म. गांधी आणि भाईजी हनुमानप्रसाद पोद्दार यांच्या संबंधाची वस्तुस्थिती अशी आहे - म. गांधी 1915 साली आफ्रिकेतून भारतात परतले, तेव्हा कलकत्त्याच्या अल्फ्रेड थिएटरमध्ये त्यांचा भव्य स्वागत समारंभ झाला. त्यामध्ये भाईजी पोद्दार यांचा सहभाग होता. गांधींचे निकटवर्ती जमनालाल बजाज यांनी भाईजींची गांधींशी ओळख करून दिली. भाईजी पोद्दार हे लोकमान्य टिळकांच्या पूर्वीच संपर्कात होते व काँग्रेस लढ्यामध्ये राष्ट्रप्रेमी युवक म्हणून सहभागी होते. म. गांधी हे सनातन धर्माभिमानी, गीता अभ्यासक होते. त्यामुळे गांधी-पोद्दार यांचे संबंध घनिष्ठ होत गेले, पण विशेषत: अस्पृश्यता, वर्णाश्रमधर्म हे म. गांधी व भाईजी-गोयंका यांच्यातील मतभिन्नतेचे मुद्दे होते आणि तरीही गांधीजींना भाईजी, गोयंका आदींच्या गीता प्रेस उपक्रमाबद्दल आस्था होती. 1926 साली कल्याण मासिकाचा पहिला शुभारंभी अंक निघाला होता. त्यात पहिला लेख महात्मा गांधींचा होता. काही मतभिन्नतेचे मुद्दे सोडून म. गांधींचे भाईजींशी 1940पर्यंत अत्यंत जिव्हाळ्याचे आत्मीय संबंध होते. खरे तर काँग्रेस धोरणांशी मतभेद होऊन भाईजी हनुमानप्रसाद यांनी 1921मध्येच काँग्रेस पक्षाचा सदस्यत्वाचा राजीनामा दिलेला होता आणि क्रांतिकारक अरविंद घोष, हिंदु महासभाचे महंत अवैद्यनाथ (गोरक्षपीठ महंत गोरखपूर) यांच्याशी भाईजींचा राष्ट्रवादी कल व संबंध जुळलेले होते. पण त्याविषयी म. गांधींना कोणतीही नाराजी नव्हती. गांधीशिष्य उद्योगपती जमनालाल बजाज यांनी गांधीजींची इच्छा व मार्गदर्शनानुसार 1940 साली ‘गोसेवा संघ’ संस्थेची स्थापना केली होती. तेव्हा या गोसेवा संघात गीता प्रेसच्या हनुमानप्रसाद पोद्दारांना पदाधिकारी म्हणून घ्यावे, अशी सूचना खुद्द महात्मा गांधींनी जमनालालजींना केली होती. याविषयीचे अधिकृत पत्र उपलब्ध आहे. 1940 साली म. गांधींच्या मनात भाईजी पोद्दार यांच्याबद्दल कशा भावना होत्या, त्याचा ते पत्र पुरावा आहे. या सार्‍या गोष्टींकडे दुर्लक्ष करून पत्रकार मुकुल यांनी म. गांधी-भाईजींच्या मतभेदाला अवास्तव महत्त्व देऊन संशय निर्माण केला आणि हिंदुद्वेषी काँग्रेसला तेच एक कोलीत मिळाले. म. गांधींचा एक मुलगा गोरखपूर तुरुंगवासात असताना भाईजी हनुमानप्रसादजींनी त्यांची सर्व प्रकारची काळजी घेतली होती. त्यामुळे म. गांधींच्या मनात भाईंबद्दल सदैव एक कौटुंबिक आत्मीयता होती. गांधींनी भाईजींना त्याबद्दल धन्यवादही दिले होते.

 

 

म. गांधींच्या हत्येप्रकरणी सरकारने संशयावरून 25000 जणांना अटक केली होती. त्यात सावरकर, गोळवलकर गुरुजी यांच्यासमवेतच गीता प्रेसचे जयदयालजी गोयंका व भाईजी हनुमानप्रसाद पोद्दार यांनाही अटक झाली होती. त्या वेळी जमनालाल बजाज यांनी जयदयाल गोयंका व भाईजी पोद्दार यांना कोणतीही मदत केली नाही, ही वस्तुस्थिती आहे. पण पत्रकार मुकुल अक्षयने जमनालाल बजाज यांच्या तोंडी एक भलतेच विधान घातले व गीता प्रेस, गोयंका, पोद्दार यांच्या धवल कार्यावर नसती चिखलफेक केली.

 

 

मुकुलने आणि त्यापेक्षीही काँग्रेसने गांधीहत्येबाबत पोद्दार व गांधी यांच्यामधील मतभेदांचा नसता बाऊ केला, हेच विविध माहिती घेतल्यावर स्पष्ट होते. ‘म. गांधी मतभेदोंका भी बडा आदर करते थे।’ ही त्यांच्या चरित्रातील ओळ गांधी-पोद्दार मतभेदाबद्दलही सार्थ व समर्पक होती, अन्यथा 1940 साली म. गांधींनी गोसेवा संघावर भाईजी पोद्दारांचे नाव सुचवलेच नसते.

 

 

म. गांधी 1926पासून ‘कल्याण’ मासिकाचे लेखक होते. गांधीहत्येनंतर 1950मध्ये कल्याणचा ‘हिंदू संस्कृती’ अंक प्रकाशित झाला. त्यात पूर्ण एक अध्याय म. गांधींवर आहे. (गांधीहत्येनंतर गीता प्रेसचे भाईजी, गोयंका यांना अटक केल्याने, मार्च, एप्रिल 1948च्या कल्याणमध्ये गांधींबद्दल लिहिणार कोण?) सारे वातावरण शांत झाल्यावर 1950मध्ये व पुढे एका ‘संत विशेषांकात’ गांधींवर सविस्तर लिहिलेले आहे. गीता प्रेसला बदनाम करण्यास काँग्रेसला मुकुल अक्षयच्या पुस्तकाचा उपयोग झाला. पण सूर्यावर थुंकणार्‍यांची जशी फजिती होते, तशीच या हिंदूविरोधींची, मोदीविरोधींची, गीता प्रेस विरोधींची फजिती झाली आहे.

 

 

 

एक सदाचारनिष्ठ आदर्श संस्था शंभर वर्षे पुरुषार्थी कार्य करते, हे वाचून सनातन मूल्यांवरची श्रद्धा-निष्ठा वृद्धिंगत होते. कोणत्याही सरकारी सवलती वा धनिकांच्या देणग्या न घेता, तसेच कोणत्याही भलत्याच तडजोडी न करता सचोटीच्या, सदाचाराच्या मार्गाने, सेवाभावाने ध्येयवादी वृत्तीने परिश्रमाची पराकाष्ठा करीत, ईश्वरार्पण समर्पित बुद्धीने संस्था चालवता येते व ती शताब्दी साजरी करते, याचा सुंदर वस्तुपाठ म्हणजे ‘गीता प्रेस गोरखपूर’ होय. या संस्थेची वाटचाल पाहून प्रत्येक भारतीयास, प्रत्येक सनातनप्रेमीस या संस्थेचा अभिमान वाटू लागतो, ही गीता प्रेसच्या दिव्य कार्याची फलश्रुती आहे. 2023मध्ये पंतप्रधान नरेंद्र मोदीजी, मुख्यमंत्री योगी आदित्यनाथजी, राज्यपाल मा. आनंदीबेन पटेल यांच्या मंगल उपस्थितीत शताब्दी वर्षाचा सांगता सोहळा पार पडला. शताब्दी वर्षानिमित्त ‘शिवपुराण’च्या खास आवृत्तीचे मा. पंतप्रधानांच्या हस्ते विमोचन करण्यात आले. “गीता प्रेस गोरखपूर, एक संस्थाच नव्हे, तर कोटी कोटी भारतीयांची श्रद्धा आहे” अशा शब्दात पंतप्रधान नरेंद्र मोदींनी गीता प्रेसचा गौरव केला आणि तो गौरव सार्थ व समर्पक आहे.