अपरिचित ‘शक्तिपीठ’ दर्शन

@स्वप्ना कुलकर्णी

 

 

 

 

देशाच्या वेगवेगळ्या भागात वेगवेगळ्या पद्धतीने नवरात्र साजरे करून शक्तीच्या विविध रूपांची आराधना केली जाते. बंगालमध्ये मोठमोठे मंडप घालून ती काली किंवा महिषासुरमर्दिनी बनून येते! गुजरातेत नऊ दिवस घट बसवून, त्यात धान्य पेरून ठेवले जाते, जे सर्जनाचे प्रतीक आहे. गुजराती समाज रात्री रास-गरबा आणि दांडिया खेळून नवरात्र साजरा करतो. महाराष्ट्रात काही घरांत माळ वाढवून आणि नऊ रात्री दिवा तेवत ठेवून नवरात्र साजरे करतात! कुठे संध्याकाळी छोट्या छकुल्यांचा भोंडला, तर मराठवाड्यात हादगा आणि भुलाबाईची गाणी. यात रोजची खिरापत वेगळीच, बरे का!

 

 

घटस्थापनेपासून सौम्य गौरी रूपातील देवी बघता बघता रूप बदलते आणि रौद्ररूपात नवव्या रात्री महिषासुरमर्दिनी बनून महिषासुराचा वध करते! ती सहसा अष्टहस्त असते. बंगालमधील मंडपामध्ये तिचे रूप असेच हळूहळू बदलले जाते आणि शेवटी ती महिषासुराला मारण्यास सिद्ध होते, तेव्हा अतिशय क्रूर दिसते.

 

 

नवरात्रोत्सवानिमित्त थोड्या वेगळ्या, फार माहीत नसलेल्या अपरिचित मंदिरांबद्दल आणि देवीच्या रूपांबद्दल थोडक्यात जाणून घेऊ.

 

 

 

 

 

 

सीमा सुरक्षा दलाची देवी तनोट माता. हिचा इतिहास खूप रंजक आहे.

 

 

ममदिया चारण याची लेक देवी आवाड, तनोट माता म्हणून राजस्थानात पूजली जाते. काही पुराणकालीन चारण ग्रंथामध्ये हिंग्लाज मातेचे एक रूप म्हणजेच तनोट माता असा उल्लेख आहे.आख्यायिकेनुसार, ममदिया चारण यास अपत्य नव्हते, म्हणून त्याने सात वेळा हिंग्लाज मातेची पदयात्रा केली. सातव्या वेळेस देवी प्रसन्न होऊन मुलगा हवा की मुलगी? असे विचारती झाली. यावर ममदिया चारणाने “देवी, तूच कुठल्याही रूपात माझ्या घरी जन्म घे” असे सांगितले. त्याला सात कन्या आणि एक पुत्र झाला. यातील एक कन्या म्हणजेच आवाड माता, जिला पुढे तनोट माता म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

 

 

भाटी घराण्यातील तनू राव याने आज जी मूर्ती आहे, तिची 828मध्ये स्थापना केली. आजही जैसलमेरमधील अनेक कुटुंबे आणि भाटी राजपूत तनोट मातेला कुलदेवी समजून तिची पूजा करतात.

 

 

 

ही झाली देवीची ऐतिहासिक माहिती. आता आपण फार लांबच्या नसलेल्या भूतकाळात जाऊ या. 1965 आणि 1971 अशी दोन्ही भारत-पाकिस्तान युद्धे आपण भारतीय कधीही विसरणार नाही, कारण या दोन्ही युद्धांत आपण पाकिस्तानवर प्रचंड मोठा विजय मिळवला आहे. हे दोन्ही विजय मिळवून देण्यात तनोट मातेचा खूप मोठा हात आहे, असे मानतात.

 

 

 

1965च्या युद्धात पाकिस्तानी सैन्याने जैसलमेर आणि तनोट माता मंदिर परिसरात प्रचंड मोठा हल्ला करून बाँबवर्षाव केला. देवीच्या कृपेनेच म्हणा, यातील एकही बाँब फुटला नाही. युद्ध संपल्यावर, आपल्या सीमा सुरक्षा दलाने (BSFने) मंदिराचा ताबा घेतला आणि देखरेखीचे काम स्वत:कडे घेतले. याला कारण मंदिर परिसरात पडलेले जिवंत बाँब. तनोट मातेची पूजन-अर्चना आणि आरती करण्याचे काम आता सीमा सुरक्षा दलाचे जवान करतात.

 

 

1971च्या युद्धातदेखील बाँबहल्ले करणारे रणगाडे रेतीत अडकले आणि आपल्या हवाई दलाने पराक्रम करत या रणगाड्यांचा नाश केला. दोन्ही युद्धात या जागेवर मिळून 3000 बाँबचा मारा करण्यात आला.

 

 

 

लोंगेवाल लढाईच्या (Battle of Longewala) विजयाचे प्रतीक म्हणून भारतीय सैन्याने मंदिरात विजयस्तंभ उभा केला आहे. याशिवाय जिवंत बाँब असलेले एक म्युझियमही BSFने बांधले आहे.