आधुनिक क्रांतिकारक योगी श्रीअरविंद घोष

 

काही मुख्य मुद्दे खाली दिले आहेत -

भूपालचंद्र बोस यांची कन्या मृणालिनीदेवी यांच्याबरोबर 30 एप्रिल 1901 रोजी श्रीअरविंद यांचे लग्न झाले. लग्नानंतर ते बडोद्यास आले. मृणालिनीदेवी यांना जेमतेम सलग 11 महिने श्रीअरविंदांबरोबर राहायला मिळाले. श्रीअरविंदांनी मृणालिनीदेवींना लिहिलेली पत्रे पुस्तकरूपाने प्रसिद्ध झालेली आहेत. अतिशय वाचनीय असे हे पुस्तक आहे. त्यामध्ये श्रीअरविंदांच्या मानसिकतेचा परिचय होतो. आपल्या सहधर्मचारिणीकडून असणार्‍या अपेक्षांची अभिव्यक्ती श्रीअरविंदांनी या पत्रांमध्ये केलेली आहे.

इ.स. 1901मध्ये मांडवले यांनी श्रीअरविंदांना क्रांतिकारक जीवनाची शपथ दिली.

इ.स. 1902मध्ये ते क्रांतिकार्य करण्यासाठी प्रथमच मिदनापूर येथे गेले. नंतर कलकत्ता येथे येऊन त्यांनी पी. मित्र यांना क्रांतिकारक जीवनाची शपथ दिली. याच वर्षी भगिनी निवेदिता यांच्याशी त्यांची भेट झाली. इ.स. 1903मध्ये श्रीअरविंद यांनी ‘तडजोड नाही’ अशा शीर्षकाचा लेख लिहून, गुप्त रितीने छापून त्याचे वितरण केले.

इ.स. 1905मध्ये श्रीअरविंदांनी ‘भवानी मंदिर’ या नावाचे पुस्तक लिहिले. हे पुस्तक म्हणजे वंगभंग आंदोलनाची अभिनव गीता होती, जिचे हातोहात वितरण झाले. या वेळी वातावरणच असे होते की, श्रीअरविंद यांच्यासारखी प्रसिद्धिपराङ्मुख व्यक्तीदेखील गुप्त राहू शकली नाही. ते पुढे आले आणि काँग्रेसच्या तत्कालीन नीतीला पर्याय म्हणून त्यांनी राष्ट्रस्वातंत्र्यासाठी तीन उपाय सुचविले -

गुप्त सशस्त्र क्रांतीची तयारी

विदेशी शासनाविरुद्ध खुला प्रचार

विदेशी शासनाशी पूर्णपणे असहकार

योगी विष्णू् भास्कर लेले यांच्याकडून श्रीअरविंदांनी मनाला चिंताशून्य करण्याची पद्धत शिकून घेतली व ते दैनंदिन व्यवहारातदेखील सतत निर्विकल्प समाधीमध्ये स्थित होऊन राहू लागले. नर्मदातटावर राहणारे गंगनाथ स्वामीदेखील आपले नियम विसरून श्रीअरविंदांचे निरीक्षण करू लागले.

मात्र काळ बदलत होता. विद्यार्थ्यांमध्ये गुरू व नेता या नात्याने प्रिय असणार्‍या श्रीअरविंद यांनी बडोदा कॉलेजमधील 750 रुपये पगाराची नोकरी सोडून कलकत्ता येथील नॅशनल कॉलेजमधील 70 रुपये पगाराची नोकरी स्वीकारली.

या काळात ‘वंदे मातरम्’चे (इंग्लिश दैनिक) संपादन करण्यासाठी श्रीअरविंदबाबू बिपीनचंद्र पाल यांना जाऊन मिळाले. आपल्या क्रांतिकार्यासाठी आवश्यक असा सार्वत्रिक प्रचार करण्यायची संधी त्यांनी त्याद्वारा घेतली. संपूर्ण आणि अबाधित स्वातंत्र्य हे भारतातील राजकीय चळवळीचे उद्दिष्ट आहे हे उघडपणे जाहीर करणे आणि आपल्या पत्रात त्यावर पुन:पुन्हा जोर देणे हे त्यांचे आद्य कार्य होते. असे करण्याचे धैर्य असलेले ते पहिलेच भारतीय राजकारणी पुरुष होते आणि लागलीच ते यशस्वीही झाले. आपले स्वातंत्र्याचे ध्येय व्यक्त करण्याकरिता त्यांच्या पक्षाने ‘स्वराज्य’ हा शब्द लगेच उचलला आणि त्याचा लवकरच सर्वत्र प्रसार झाला. या पत्राने एक नवीन राजकीय कार्यक्रम जाहीर केला व विकसित केला - असहकार, नि:शस्त्र प्रतिकार, स्वदेशी, बहिष्कार, राष्ट्रीय शिक्षण, लवादातर्फे न्यायनिवाडा इत्यादी. सबंध राष्ट्रालाच एका प्रचंड आणि सुसंघटित अशा राजकीय चळवळीत सामील करावयाचे, त्यात भाग घेण्यास चेतना द्यावयाची, प्रोत्साहन द्यावयाचे अशी श्रीअरविंदांची इच्छा होती. केवळ पोकळ बडबड आणि नेभळट ठराव पास करणारी, कायद्याच्या चौकटीत हालचाल करणारी एक भित्रट केंद्रीय संस्था हे काँग्रेसचे रूप बदलून, तिला आपल्या ताब्यात घेऊन तिला क्रांतिकारक चळवळीचे एक प्रभावी साधन बनवावयाचे, अशी त्यांची कल्पना होती.

‘वंदे मातरम्’चा भारतभर प्रसार होऊ लागला. लोकांची मने बदलून त्यांना क्रांतिकार्यासाठी तयार करण्यामध्ये ‘वंदे मातरम्’चा जो प्रभाव दिसून आला, तो अनन्यसाधारण होता. तरीही त्यातील लेख अशा काही खुबीने लिहिलेले असत की, कोणीही त्यावर आक्षेप घेऊ शकत नसे. त्यावर खटला भरणे अशक्य असे. एका इंग्लिश संपादकाची अशी तक्रार होती की, “या पत्राच्या ओळीओळीतून राजद्रोहाचा वास येत असूनही, त्याची शब्दयोजना अशा काही खुबीने केलेली असते की, त्यावर कोणतेही कायदेशीर आक्षेप घेणे कठीण जात आहे.”

लो. टिळकांप्रमाणेच श्रीअरविंदांना ‘पौरुषहीन शांती’ मान्य नव्हती. अ‍ॅनी बेझंट यांनी त्यांना ‘भारताचे मॅझिनी’ असे संबोधिले होते. श्रीअरविंदांचा असा विश्वास होता की, शस्त्रबलाने स्वातंत्र्यप्राप्ती करून घेण्याचा राष्ट्राला जन्मसिद्ध अधिकार आहे. सर्वप्रथम श्रीअरविंद यांनीच स्वराज्य हा शब्द इन्डिपेडन्स या शब्दाला समानार्थी स्वरूपात वापरला होता. राजकारण त्यांच्यासाठी सत्ताप्राप्तीचे साधन नव्हते, तर आत्मनिवेदनामुळे होणारी दुर्गापूजा होती. इ.स. 1905मध्ये तत्कालीन राजकीय पक्षांच्या अवस्थेचे निरीक्षण केल्यावर त्यांनी असे ठरविले की, क्रांतीच्या तयारीबरोबरच काँग्रेसचे रूपांतरदेखील एका राष्ट्रवादी पक्षात करावयास लागेल.

इ.स. 1906मध्ये कलकत्ता काँग्रेसमध्ये दादाभाई नौरोजी यांच्यामुळे मवाळ व जहाल पक्ष या दोघांनी एकत्रितपणे पं. सखाराम गणेश देउस्कर यांच्याद्वारे तयार केल्या गेलेल्या ‘स्वराज्य’ या शब्दाचा प्रयोग करून प्रस्ताव संमत केला. मात्र हे मनापासून झाले नव्हते, सर्व प्रकारच्या उग्रतेपासून काँग्रेसला वाचवायचे, असे त्यांचे उद्दिष्ट होते. लो. टिळक व श्रीअरविंद यांचे असे म्हणणे होते की, काँग्रेसने इंग्रजी सत्तेचे आव्हान स्वीकारले पाहिजे. इ.स. 1905मध्ये स्वीकृत केल्या गेलेल्या वंगभंगाच्या कायद्यामुळे निर्माण झालेल्या आव्हानापासून पाठ फिरविण्याचा अर्थ होता की, काँग्रेसची आत्महत्या - देशाचा पराभव.

 

लो. टिळकांविषयी श्रीअरविंद यांनी सांगितले होते, “त्यांच्यामध्ये असे सारे गुण एकत्रितपणे आढळतात, ज्या गुणांमुळे कोणीही व्यक्ती आपल्या देशाचा व युगाचा प्रतिनिधी होऊ शकेल.”

सुरत काँग्रेसच्या वेळी या दोन्ही नेत्यांनी भारतीय इतिहासाला एक निर्णायक वळण दिले, ज्यामुळे स्वातंत्र्याचे वास्तव स्वरूप जनतेपुढे आले, एवढेच नव्हे, तर देशामध्ये राष्ट्रवादाचा पायादेखील पक्का झाला.

 

इ.स. 1906च्या कलकत्ता अधिवेशनामध्ये राष्ट्रवादी लोकांनी पाच वातींच्या दिव्याचे प्रतीकात्मक स्वरूपात प्रज्वलन केले होते. काँग्रेसमधील मवाळ गट स्वराज्याचा मुख्य मुद्दा सोडून परदेशी वस्तू, इंग्रज संचालित विद्यालये, कचेर्‍यांवर बहिष्कार, राष्ट्रीय स्व्यंसेवकांचे एकत्रीकरण, ग्रामव्यवस्थेमध्येे पंचायत पद्धतीची पुन:स्थापना या पाच गोष्टींची नवी मांडणी इच्छित होता. हे राष्ट्रवादी गटाला मान्य नव्हते.

बंगाल प्रांतीय काँग्रेसने मिदनापूर येथे होणार्‍या अधिवेशनाची सर्व सूत्रे श्रीअरविंद यांच्याकडे सोपविली होती. श्रीअरविंदांनी जाणले होते की ब्रिटिश सरकार दडपशाही सुरू करणार आहे. त्यांनी राष्ट्राला या दडपशाहीचा निर्भयतेने सामना करण्यास सांगितले. काँग्रेसमधील मवाळ गटाने सदर संमेलन प्रथम नागपूरमध्ये व नंतर सुरतमध्ये आयोजित करण्याची खेळी खेळली. संमेलनासाठी सुरत येथे 1300 मवाळपक्षी व 1100 राष्ट्रवादी एकत्र जमले. मात्र राष्ट्रवादींचा असा निर्धार होता की, काँग्रेस देशाच्या आकांक्षा प्रतिबिंबित करेल किंवा तिचे विभाजन होईल. त्यांनी श्रीअरविंद यांच्या अध्यक्षतेखाली एक वेगळी सभा घेतली. दुसर्‍या दिवशी काय होणार आहे, याची श्रीअरविंद यांच्याशिवाय इतर कोणा नेत्याला जाणीव नव्हती.

अधिवेशनाचे सभापती होते रासबिहारी घोष. अध्यक्षपदासाठी राष्ट्रवाद्यांनी लाला लजपतराय यांच्या नावाचा प्रस्ताव दिला. या प्रस्तावासंबंधी बोलण्यासाठी लो. टिळक उभे राहिले. त्या वेळी अध्यक्षांनी त्या पुरुषसिंहाला रोखण्याचा प्रयत्न केला. मात्र ते धीरगंभीरपणे व्यासपीठावर आले, प्रस्तावाचे वाचन केले व भाषणास सुरुवात केली. मवाळपंथीयांना हे सहन झाले नाही व त्यांनी लो. टिळकांवर फेकण्यासाठी खुर्च्या उचलल्या. राष्ट्रवादीदेखील प्रतिकारासाठी तयार होते. त्याच वेळी एक कोल्हापुरी चप्पल डॉ. रासबिहारी घोष यांच्यावर फेकण्यात आली. ती सुरेंद्रनाथ बॅनर्जी यांच्या खांद्याला लागली. सभेमध्ये चारही बाजूंना गोंधळ माजला.

तरुण राष्ट्रवादी कार्यकर्त्यांनी व्यासपीठावर धाव घेऊन लोकमान्यांचा अपमान करणार्‍यांना अद्दल घडविली. श्रीअरविंद व्यासपीठावर बसून शांतपणे हा तमाशा बघत होते. क.मा. मुन्शी यांच्या शब्दात याचे वर्णन पुढीलप्रमाणे आहे - ‘तेच निर्विकार गांभीर्य - जेव्हा सर्व काही समाप्त झाले, तेव्हा ते शांतपणे उठले, चपला घातल्या, छत्री घेतली व बाहेर निघून गेले.’ लोकमान्य, लाला लजपतराय व बिपीनचंद्र पाल यांच्यासारख्या राष्ट्रवादी लोकांच्या मागे श्रीअरविंद यांची प्रेरणा अत्यंत प्रभावीपणे उभी राहिली. टीकाकारांच्या मते, मातृपूजेच्या स्वरूपातील देशसेवा करण्याचे श्रीअरविंदांनी केलेले आवाहन आम जनतेच्या आकलनापलीकडील होते. तरीदेखील हजारो स्त्रीपुरुष त्यांचे भाषण ऐकत असत. त्यामध्ये अभिनिवेश नसे. त्यांच्या भाषणांचा मंत्राप्रमाणे परिणाम होत असे. त्यांना स्वत:ला आलेल्या अनुभवांतून या भाषणांचा उगम होत असे.

इ.स. 1906मध्येे ‘वंदे मातरम्’ या इंग्लिश दैनिकाचे संपादन करण्याची जबाबदारी श्रीअरविंदांनी घेतली. त्यातील लेखांमुळे ते सरकारच्या नजरेत आले.

दि. 30 एप्रिल 1908 रोजी मुझफ्फरपूर येथे जिल्हा न्यायाधीशांवर बाँब फेकण्याचा प्रयत्न झाला. पण श्रीअरविंदांचा त्याच्याशी काहीही संबंध नव्हता. दि. 1 मे रोजी कित्येक क्रांतिकारकांना अटक करण्यात आली. दि. 2 मे 1908च्या पहाटे श्रीअरविंद झोपेत असताना, ब्रिटिश पोलीस हातात पिस्तुले घेऊन जिना चढून वर गेले आणि त्यांनी श्रीअरविंदांना अटक केली. त्यांना अलीपूरच्या तुरुंगात ठेवण्यात आले.

यानंतर चित्तरंजन दास यांनी त्यांचे वकीलपत्र घेतले. दि. 5 मे 1909 रोजी सर्व जण न्यायालयात स्वस्थ बसले होते. श्रीअरविंदांना फाशीची शिक्षा सुनावली जाणार असे सर्वांना वाटत होते. अशा वेळी चित्तरंजन दास यांनी बचावाचे भाषण असे काही उत्स्फूर्तपणे केले की, न्यायाधीशांवर, पंचांवर आणि सर्वच श्रोतृवर्गावर त्या भाषणाचा प्रभाव पडला. न्यायालयाने श्रीअरविंदांची खटल्यातून निर्दोष मुक्तता केली.

श्रीअरविंदांना पुन्हा पुन्हा अंतर्वाणी ऐकू येऊ लागली, ‘मी हे करीत आहे... मी हे करीत आहे.’

 

या खटल्यामधून निर्दोष सुटल्यावर ते गुप्तपणे पाँडिचेरी येथे निघून गेले व तेथेच स्थायिक झाले. त्यांनी सक्रिय राजकारणापासून स्वत:ला अलिप्त ठेवले.

 

मध्यंतरीच्या काळात देशामधील स्वातंत्र्यचळवळीचा उत्साह ओसरला होता व कार्यकर्त्यांमध्ये नैराश्य पसरले होते.

 

दि. 7 एप्रिल 1920 रोजी श्रीअरविंद यांनी आपला धाकटा भाऊ वारींद्र कुमार घोष याला लिहिले होते की, ‘मी राजकारण का सोडले आहे... कारण आपले राजकारण भारताचे अस्सल राजकारण नाही.

 

मला भेदाभेद असलेला समाज अपेक्षित नाही. आत्मप्रतिष्ठ, आत्म्याच्या ऐक्याची मूर्ती असलेला संघ मला अपेक्षित आहे. ज्या लोकांना देवासारख्या जीवनाची इच्छा आहे, अशा लोकांचा संघ, देव-संघ. असा संघ एका जागी स्थापित करून पूर्ण देशभर त्याचा प्रसार करावा लागेल.’

याच वर्षी 24 एप्रिल रोजी श्रीमाताजी पाँडिचेरी येथे आल्या व त्यानंतर त्या बाहेर गेल्या नाहीत. पाँडिचेरी येथील आश्रमाला आता नैसर्गिक स्वरूप प्राप्त होऊ लागले होते. इ.स. 1922मध्ये श्रीमाताजींनी श्रीअरविंद यांच्या घराची सर्व जबाबदारी आपल्या खांद्यावर घेतली. जेव्हा श्रीअरविंद इ.स. 1926मध्ये सिद्धि-दिवसानंतर एकांतवासात निघून गेले, तेव्हादेखील श्रीमाताजींनी त्यांच्या आश्रमाची सारी जबाबदारी घेतली.

 

इ.स. 1920मध्ये लो. टिळकांची जीवनज्योत निमाली. आता देशामधील राष्ट्रीय पक्षाला नेतृत्वाची आवश्यकता होती. इ.स. 1920मध्ये लो. टिळकांच्या प्रेरणेने जोसेफ बॅप्टिस्टा यांनी श्रीअरविंदांना एक पत्र पाठविले होते. त्या पत्राच्या उत्तरादाखल श्रीअरविंद यांनी लिहिले होते की, ‘मला भारताच्या स्वातंत्र्यासाठी जे काही करणे आवश्यक आहे, ते मी माझ्या पद्धतीने करीत आहे. पाँडिचेरी माझ्या तपश्चर्येची गुहा आहे. ही तपश्चर्या वैराग्याची नसून वेगळ्या प्रकारची आहे. माझ्या मते आध्यात्मिकतेचा अर्थ म्हाणजे संसाराचा त्याग नाही. माझा असा विश्वास आहे की देश आता स्वातंत्र्याच्या रस्त्यावर आहे. मात्र स्वातंत्र्यानंतर देश कोणते स्वरूप धारण करेल, हे अतिशय महत्त्वपूर्ण आहे.’

 

देश नेतृत्वहीन झाला. अशा अवस्थेमध्ये श्रीअरविंद यांचेच सर्वांना दीपगृहाप्रमाणे स्मारण झाले. नागपुराहून डॉ. मुंजे व डॉ. हेडगेवार यांनी पाँडिचेरी येथे जाऊन, श्रीअरविंदांना देशाचे नेतृत्व स्वीकारण्याचा आग्रह केला. परंतु श्रीअरविंद यांनी परत राजकारणामध्येे प्रवेश केला नाही. डॉ. हेडगेवार यांनीदेखील राजकारणापासून फारकत घेऊन रा.स्व. संघाची स्थापना केली.

मि. 5 जानेवारी 1925 रोजी लाला लजपतराय यांनी श्रीअरविंदांची भेट घेतली. तसेच डॉ. निहालचंद, राजर्षी पुरुषोत्तमदास टंडन हेदेखील श्रीअरविंदांना राजकारणाच्या संदर्भात भेटले होते.

दि. 4 एप्रिल 1910 रोजी श्रीअरविंद पाँडिचेरी येथे गुप्तपणे पोहोचले होते. तेथेच त्यांनी आपल्या जीवनाला योगसाधनेमध्ये गुंतविले व श्रीमाताजींच्या सहयोगाने आश्रमाची स्थापना करून आपला पूर्ण वेळ योगसाधनेमध्ये व्यतीत करू लागले. यादरम्यान श्रीअरविंदांनी बरेच लेख लिहिले व ‘सावित्री’ या महाकाव्याची निर्मिती केली.

श्रीअरविंद ज्याला ‘माझे खरे कार्य’ म्हणतात, ते समजून घेणे जरुरीचे आहे. त्यांच्या योगाचे उद्दिष्ट काय होते, हे ते स्वत:च सांगतात - ‘दिव्य सत्याचा प्रकाश, शक्ती आणि आनंद जीवनात उतरवून त्याचे संपूर्ण परिवर्तन करणे हे माझ्या योगाचे उद्दिष्ट आहे. या पृथ्वीवर आणि भौतिक अस्तित्वात दिव्य जीवन निर्माण करणे हे अंतिम उद्दिष्ट आहे. जीवनापासून पलायन किंवा केवळ संन्यात नाही. जीवन हे देवाच्या ‘दिव्य ज्योतीचा’ आविष्कार व्हावा, जग हे ‘अव्यक्त भगवंताची अभिव्यक्ती’ व्हावी.’

श्रीअरविंदांची शिकवण अशी आहे की, आपले जग हे चढत्या विकासक्रमाचे एक क्षेत्र आहे, स्थान आहे, भूमी आहे. जड कोटीतून वनस्पतिकोटीकडे, वनस्पतीतून पशुकोटीकडे, पशूतून मानवाकडे हा विकास होत असतो. या क्षणी तरी, मनुष्य हा विकासक्रमातील अखेरचा मुकुटमणी आहे असे भासत आहे. त्यामुळे आपल्यापेक्षा या पृथ्वीवर कोणीही वरिष्ठ नाही असे तो समजतो. पण खरोखरीच ही त्याची चूक आहे, कारण त्याच्या भौतिक प्रकृतीत तो अजूनही जवळजवळ संपूर्णत: पशूच आहे. विचार करू शकणारा आणि बोलू शकणारा पशूच. अजूनही त्याच्या सवयींत आणि सहजप्रवृत्तींत तो पशूच आहे. तेव्हा या विकासाची पुढची पायरी चढून वर गेलेच पाहिजे. पशुतुल्य माणूस दिव्य मानव झाला पाहिजे. त्याने स्वत:त एक नवीन उच्चतर आध्यात्मिक जाणीव, चेतना, सत्यचेतना विकसित केली पाहिजे. यालाच श्रीअरविंद अतिमानस किंवा अतिमानस-चेतना म्हणतात. तसेच त्याने एक नवे जीवन, एक संपूर्णत: सुसंवादी, चांगले, सुंदर, सुखी आणि संपूर्णत: ज्ञानपूर्ण जीवन जगले पाहिजे.

श्रीमाताजींच्या म्हणण्याप्रमाणे, ‘या पृथ्वीवरील त्यांच्या आयुष्यात ही चेतना स्वत:मध्ये प्रस्थापित करण्यासाठी आणि त्यांच्याभोवती जमलेल्यांना तिचा साक्षात्कार व्हावा, तिची प्राप्ती व्हावी यासाठी श्रीअरविंदांनी सर्व वेळ कारणी लावला. हेच त्यांचे मुख्य कार्य होते. पृथ्वीचे जीवन परिवर्तित करण्यासाठी ही महान शक्ती खाली आणावयाची आणि नवीन पृथ्वीवर, नवीन दिव्य जीवनाचा मार्ग दुसर्‍यांना दाखवावयाचा.’

1947मध्ये देश स्वतंत्र झाल्यानंतर पाँडिचेरीमधूनच त्यांनी राष्ट्राला संदेश दिला व सदर लेखाच्या सुरुवातीलाच (भाग 1) दिलेले भाषण केले.

1950च्या सप्टेंबरमध्ये त्यांनी आपल्याच ‘लेखक शिष्याला’ सांगितले, “मला सावित्री लवकर संपविली पाहिजे.” कधीही घाई, धांदल न करता धिमेपणाने, स्वस्थतेने काम करणार्‍या व्यक्तीच्या तोंडी हे वाक्य त्याला अत्यंत अनोळखी वाटले. 5 डिसेंबर 1950 रोजी मात्र या विचित्र शब्दांचा अर्थ उमगला. या दिवशी मध्यरात्रीनंतर श्रीअरविंदांनी देह सोडला. त्यांनी याविषयी आधीच निर्णय घेतला होता, हे तर निश्चितच. कारण, इतर सर्व महान योग्यांप्रमाणे ते मृत्यूचे स्वामी होते. योगी ‘इच्छामरणी’ असतात असे आपण भारतीय मानतो. त्यांच्या या हेतुपुरस्सर, इच्छित, गूढ प्रयाणाविषयी फक्त श्रीमाताजींनाच सर्व काही माहीत आहे.

‘आपल्या गुरूंनी केवळ आपल्या सर्वांकरिताच स्वत:चा सर्वस्वी त्याग केला आहे. देह सोडणे त्यांना भाग पडले असे नाही. त्यांनी इतक्या उदात्त कारणासाठी देह सोडण्याचे पसंत केले की ते समजणे मानवी मनाच्या आवाक्याबाहेरचे आहे. त्यांनीच स्वत: सावित्रीमध्येे याचे स्पष्टीकरण दिलेले दिसते. असत्यसागराच्या पैलतिरी त्याला गेलेच पाहिजे. जगताच्या अंधारामध्ये प्रकाश आणण्यासाठी त्याने त्यात प्रवेश केलाच पाहिजे. चिरकालीन रात्रीमध्ये त्याने शिरलेच पाहिजे. आणि देवाचा अंधकार जाणला पाहिजे, जसा तो त्याचा प्रकाशसूर्यही जाणतो. यासाठी त्याने गर्तेमध्ये, विवरामध्ये गेले पाहिजे. यासाठी त्याने शोकमय विराट प्रदेशांवर आक्रमण केले पाहिजे. तेव्हाच तेथील ‘दु:खाचा कायदा’ संपुष्टात येईल.’

श्रीमाताजी असेही म्हणाल्या, “परिवर्तनाच्या त्यांच्या कार्यात अधिक पूर्णतेने मदत करता यावी, म्हणून त्यांनी आपल्या स्थूल भौतिक देहाचा त्याग केला.”