अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य घेतानातारतम्य हवं - पल्लवी जोशी

प्रतिसाद चांगला मिळेल अशी आम्हाला अपेक्षा होती. कारण द ताश्कंद फाइल्सपासून आमचा असा प्रेक्षकवर्ग तयार व्हायला लागला होता. आम्ही आगामी चित्रपटातून काय दाखवतो याचं त्यांना औत्सुक्य होतं, आतुरता होती. मात्र कमर्शियल सिनेमातल्या लोकांना हा विश्वास नव्हता. एका ठरावीक वर्तुळापलीकडे या चित्रपटाची दखल घेतली जाणार नाही, असं त्यांना वाटत होतं. तसं त्यांनी बोलूनही दाखवलं. म्हणून फक्त साडेचारशे स्क्रीन्स उपलब्ध करून देण्यात आले. त्यावर ‘हे कमी होतील, कारण चित्रपटाला प्रतिसाद चांगला मिळणार आहे’ असं आम्ही सांगूनही स्क्रीन्स वाढवून मिळाले नाहीत. या चित्रपटाची जाहिरात नाही. कुठेही पोस्टर्स नाहीत, होर्डिंग्ज नाहीत. ज्या थिएटरमध्ये दाखवला जाणार होता, तिथेही बाहेर पोस्टर लावलेलं नाही असं सुरुवातीचं चित्र होतं. ज्या चित्रपटाला अशा प्रकारे कमी लेखलं गेलं, तो प्रदर्शित झाला त्याच दिवशी संध्याकाळपर्यंत हजार स्क्रीन्स करावे लागले. आणि त्याने पंधरवड्यातच 5 हजार स्क्रीन्सचा टप्पा गाठला. हा जो प्रचंड प्रतिसाद मिळाला, तो अपेक्षित नव्हता. कश्मीर फाइल्स चालवण्याची जबाबदारी लोकांनी उत्स्फूर्तपणे स्वत:कडे घेतली. हे कल्पनेच्या पलीकडलं होतं.

विषय जर ताकदीचा असेल, तो निर्भीडपणे मांडला गेला असेल आणि तो भारतीय मूल्यांशी संबंधित असेल तर तो प्रेक्षकांना जास्त भावतो, अशा विषयांना ते उचलून धरतात हे यावरून लक्षात आलं.

 

मी मोदीजींचा खूप आदर करते. त्यांनी आपल्या देशाला जी दिशा दिली आहे आणि आपल्या कामामधून आंतरराष्ट्रीय स्तरावर भारताची जी तेजस्वी प्रतिमा निर्माण केली आहे, ती कौतुकास्पद आहे, आदराने मान झुकावी अशी आहे. याआधी परदेशात गेल्यावर आम्हाला जी वागणूक मिळायची, ती काही फार चांगली नव्हती. आज मात्र आम्ही भारतातून आलो आहोत हे सांगताना आमच्या बोलण्यात अभिमान असतो आणि तो देहबोलीतूनही दिसतो. हा आत्मविश्वास जागृत करण्याचं श्रेय मोदीजींना आहे. माझ्या आठवणीतला तरी हा पहिला नेता आहे.

ते लोकांशी ज्या पद्धतीने बोलतात, त्यांचं शांत चित्ताने ऐकून घेतात हेदेखील शिकण्यासारखं. वास्तविक त्यांचा संपूर्ण दिवस वेगवेगळ्या कामांमध्ये बांधलेला असतो. मात्र बोलावलेल्या व्यक्तीशी बोलताना त्याचा कोणताही ताण त्यांच्या बोलण्यात, देहबोलीमध्ये नसतो. आलेल्या व्यक्तीला इतकं ‘अटेन्शन’ देणं, महत्त्व देणं हे कौतुकास्पद वाटतं मला. आणि यात सातत्य आहे. मी आजवर तीन वेळा मोदीजींना भेटले आहे. दर वेळी मला हाच अनुभव आला आहे. समोरची व्यक्ती जेव्हा बोलत असते, तेव्हा ते अतिशय शांतपणे, एकाग्रतेने ऐकत असतात. कधीही मध्ये थांबवणार नाहीत की दुर्लक्ष करणार नाहीत. सदैव हसतमुख असतात. समोरच्या व्यक्तीला भेटीचा ताण येऊ नये असा त्यांचा ‘अ‍ॅप्रोच’ असतो. भेटल्यावर सुरुवातीला ते स्वत:च ‘चला, आधी फोटो काढू या’ असं म्हणत वातावरणातला ताण घालवतात. मग चहापाणी होतं. भेटलेल्या प्रत्येक व्यक्तीला वाटतं की मलाच काही स्पेशल वागणूक मिळते आहे. पण आलेल्या सगळ्यांशी त्यांचं वागणं असंच असतं. हे खरोखरच खूप शिकण्यासारखं आहे.

अमितजींकडेही तसाच आपुलकीने आदरातिथ्य करण्याचा अनुभव. आम्हाला खास नाश्त्याच्या वेळी भेटीचं आमंत्रण होतं. नाश्त्याची खास तयारी होती. अगदी हसतखेळत, गप्पा मारत आम्ही नाश्ता केला. अमितजी चांगले ज्योतिषी आहेत, उत्तम पत्रिका बघतात हेही त्या भेटीतच मला कळलं.

या दोघांनीही विवेकला द कश्मीर फाइल्सबद्दल कौतुकाची थाप दिली. ‘सत्य तुम्ही सर्वांसमोर आणण्याचा प्रयत्न केलाय. याला खरंच खूप हिंमत लागते. हे साध्यासुध्या माणसाचं काम नाहीये’ अशा शब्दांत भावना व्यक्त केल्या.

प्रदर्शित होण्याआधीही आमच्याविरोधात फतवे निघाले होते. पण आम्ही त्याला बधलो नाही. ज्या पद्धतीने हा चित्रपट करण्याचं प्रॉमिस आम्ही काश्मिरी पंडितांना दिलं होतं, त्या पद्धतीने तो चित्रपट पूर्ण केला. या सगळ्याची माहिती त्या दोघांना होती, त्यामुळे तर त्या दोघांना विवेकचं विशेष कौतुक वाटलं. एका चित्रपटाला पंतप्रधानांनी, देशाच्या गृहमंत्र्यांनी अशा पद्धतीने दाद देणं हाच आमच्यासाठी खूप मोठा सन्मान आहे, एखाद्या पुरस्काराच्या तोडीचा आहे.

 

 

तुम्ही म्हणता तसं आम्ही निमित्तमात्र असूही.. पण लोक आज धाडस करताहेत, याचं कौतुक वाटतं. आपल्याच देशामध्ये आपल्याच इतिहासाबद्दल बोलताना आपल्याला का भीती वाटावी? लोकशाही देशात सत्य बोलायला आपल्याला भीती वाटत असेल, तर आपण लोकशाहीचं केलेलं हे अध:पतन आहे. आपल्या राष्ट्रीय बोधचिन्हावरच ‘सत्यमेव जयते’ असं लिहिलेलं आहे. मात्र त्याचा विसर पडून, खोटं दाखवून पैसे कमवायचे उद्योग आजपर्यंत चालत होते. ‘द कश्मीर फाइल्स’ने या सगळ्यावर आघात केला आहे.

<iframe width="560" height="315" src="https://www.youtube.com/embed/eSivoTvnhw8" title="YouTube video player" frameborder="0" allow="accelerometer; autoplay; clipboard-write; encrypted-media; gyroscope; picture-in-picture" allowfullscreen></iframe>

दुसरी महत्त्वाची गोष्ट म्हणजे, केवळ देशातलेच नव्हे, तर परदेशात राहणारे भारतीयही संघटित आहेत, हा संदेश जगात पोहोचण्याची खूप आवश्यकता होती, ती या चित्रपटामुळे पूर्ण झाली असं मला वाटतं. भारत हा एक छोटा देश आहे, परदेशी वर्तमानपत्रांनी भारताविषयी काहीही लिहिलं - अफवा पसरवल्या तरी खपून जातं, असं परदेशी वर्तमानपत्रांना वाटतं आणि आपल्याकडचे काही लोक या वर्तमानपत्रांची भलामण करतात, अशा सगळ्यांपर्यंत भारतीय संघटित आहेत हा संदेश या चित्रपटाने पोहोचवला. एका विवेक अग्निहोत्रीचं वा एका पल्लवी जोशीचं हे काम नाही. असे आणखी खूप जण पुढे यायला हवेत. त्यामुळे असे चित्रपट येणार आहेत हे ऐकून खूप बरं वाटलं. याची खूप आवश्यकता आहे.

सिनेमॅटिक लिबर्टीशिवाय चित्रपट बनवता येत नाही. त्यामुळे लिबर्टीज आम्हीही घेतल्या आहेत. पण वास्तव घटनांवर आधारित चित्रपट तयार करताना लिबर्टी घेताना जे तारतम्य पाळावं लागतं, ते आम्ही पाळलं. कसोशीने पाळलं. अभिव्यक्तिस्वातंत्र्य घेणं म्हणजे सत्याशी द्रोह नाही, याचं भान बाळगलं.

आम्ही चित्रपटात व्यक्तिरेखांची मूळ नावं बदलली आहेत. ती एवढ्याचसाठी की, ज्या लोकांची हत्या झाली, ज्या बायकांवर अतिप्रसंग ओढवले, त्यांच्या नावांची चर्चा होऊन त्यांच्याशी संबंधितांना दु:ख होऊ नये म्हणून. त्यांची नावं पब्लिक डोमेनमध्ये असली, तरी मुद्दाम एखाद्या व्यक्तिरेखेला त्यांचं नाव देणं हे आम्हाला योग्य वाटलं नाही.

 

विस्थापित काश्मिरी पंडितांचा आकडा 6 ते 7 लाखाच्या दरम्यान आहे. आम्ही 700हून अधिक मुलाखती रेकॉर्ड केल्या. यापैकी 100 व्यक्तिरेखाही एका चित्रपटात घेणं अशक्य होतं. तेव्हा अनेकांकडून ऐकलेले कॉमन प्रसंग आम्ही चित्रपटात घेतले. एकच कुटुंब आणि त्या कुटुंबावर झालेले अत्याचार असा फोकस ठेवला. काही व्यक्तिरेखा एकत्र केल्या. काही संवाद वेगवेगळ्या भूमिकांना दिले. संवेदनशीलतेशी फारकत न घेता आम्ही एका सूत्रात कथा, व्यक्तिरेखा बांधण्यासाठी आवश्यक तेवढी लिबर्टी घेतली.

 

आपल्या देशाच्या बोधचिन्हात जे तीन सिंह आहेत, ते Right to Truth, Right to Justice, Right to Life and Freedom या तीन विचारांचं प्रतीक आहेत, असं आम्ही मानतो. तोच लोकशाहीचा पाया आहे. म्हणून या तीन विचारांसाठी आम्ही तीन चित्रपटांची निर्मिती करायचं ठरवलं. पैकी पहिला ‘द ताश्कंद फाइल्स’ झाला, त्यानंतरचा ‘द कश्मीर फाइल्स’ही झाला. यानंतर ‘दिल्ली फाइल्स’ करतो आहोत. त्यासाठीच्या रिसर्चला सुरुवातही झाली आहे. आमची संशोधनावर आधारित निर्मितीची गती पाहता आणखी वर्ष-दीड वर्षात तो प्रदर्शित व्हायला हवा.