वनवासी कल्याण आश्रमाचे संस्थापक बाळासाहेब देशपांडे

@भास्कर गिरधारी

 

वनयोगी बाळासाहेब देशपांडे यांचे संपूर्ण नाव रमाकांत केशव देशपांडे होते. शांत स्वभाव, सेवावृत्ती, अखंड कार्यरत, अतिशय साहसी आणि अनन्यसाधारण संघटनकौशल्य असलेले बाळासाहेब महान कार्यकर्ते होते. मुख्य समाजापासून उपेक्षित आणि अतिशय हीनदीन अवस्थेत असलेल्या वनवासी समाजाची सेवा करण्याचे व्रत त्यांनी हाती घेतले. त्या कामाला आता ७० वर्षे पूर्ण होत आहेत. त्यांची असीम निष्ठा आणि कामाचा झपाटा अवाक करणारा होता. खरे म्हणजे साधनांचा अभाव होता, विरोधकांचा अडथळा होता, जिवावर बेतणारी संकटे झेलावी लागत होती. सभोवतालचा समाज काहीसा उदासीनच होता. या सगळ्या आपत्तीतून बाळासाहेबांनी आपला मार्ग चोखाळला आहे. हा खडसर मार्ग त्यांनी आपणहोऊन स्वीकारला होता, अन्यथा नागपूरसारख्या मोठ्या शहरात जन्मलेला, तेथेच वाढलेला हा तरुण वकील जशपूरनगरसारख्या दूरवरच्या जंगलामध्ये असलेल्या एका लहान खेड्यामध्ये कसा काय कार्यरत झाला? त्या वेळच्या जशपूरची लोकसंख्या अवघी ५००० आणि जशपूर ही एका छोट्याशा संस्थांनाची राजधानी होती.

 

 

मध्य प्रदेश राज्यातले जवळचे रेल्वे स्टेशन रायगड येथून जशपूर २१४ किलोमीटर दूर होते. तिथे जायला फक्त एक अर्धाकच्चा रस्ता होता. तरीदेखील जशपूरसारख्या आडगावी जाऊन कार्य करायचे हे एक आव्हान होते आणि बाळासाहेब त्या आव्हानाला सामोरे गेले.

 

 

 

वर्धा जिल्ह्यातील आर्वी येथील देशपांडे घराण्यात २६ डिसेंबर १९१३ या दिवशी अमरावती येथे बाळासाहेबांचा जन्म झाला. तेथे त्यांचे वडील तुरुंगाचे सुपरिंटेंडेंट होते. १९४२च्या भारत छोडो स्वातंत्र्यलढ्यातील आष्टी चिमूर प्रकरणाचा आर्वीशी निकटचा संबंध होता. बाळासाहेबांचे प्राथमिक शिक्षण अमरावती येथे आणि हायस्कूल शिक्षण, कॉलेजचे शिक्षण हिस्लॉप कॉलेजमध्ये झाले.

मिशनर्‍यांच्या कॉलेजमध्ये शिकून त्यांना पुढे मिशनर्‍यांबरोबरच प्रखर संघर्ष करावा लागला.

 

 

 

बालवयामध्ये राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाचे संस्थापक डॉक्टर हेडगेवार यांच्याबरोबर अल्पकाळ का होईना, पण बाळासाहेबांचा संबंध आला होता. त्यानंतर १९४०पासून त्यांचा संघाशी निकटचा संबंध आला. शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्यांनी रामटेक येथे वकिली आणि संघाचे कार्य करण्यास सुरुवात केली. १९४२च्या चलेजाव चळवळीच्या वेळी रामटेक येथेही आंदोलन झाले होते. तेथील पोलीस ठाण्यावर मोठा जमाव चालून गेला होता. तेथील नायब तहसीलदार अधिकारी हरकरे यांना त्यांनी घेरले. या आंदोलनकर्त्यांत बाळासाहेब, ज्योतीराम बर्वे, दादा बेंडे आणि आप्पा ढोबळे हे प्रमुख होते.

 

 

 

जमावाचे उग्र स्वरूप पाहता नायब तहसीलदार हरकरे यांना केव्हा मार पडेल हे सांगता आले नसते. बाळासाहेब आशा हिंसेच्या विरुद्ध होते. त्यांनी त्वरित पुढे होऊन जमावातील लोकांना मोठ्या प्रयत्नाने रोखून धरले आणि हरकरे यांना वाचवले. तसेच जमावाकडून इतरही मारपीट होणार नाही यावर लक्ष ठेवले. रामटेक येथील आंदोलनाची माहिती घेण्यासाठी एक सरकारी अधिकारी म्हणून आत्माराम रावजी देशपांडे - म्हणजे प्रसिद्ध कवी अनिल हे तिथे आले होते. पण दुसरे एक नायब तहसीलदार मंडले यांनी नागपूरला जाऊन इथल्या घटनेचा एक उलटाच विकृत वृत्तान्त दिला आणि या रामटेक घटनेमध्ये बाळासाहेबांचा हात असल्याचे कळवले. रामटेक येथील सणावर आली खा नावाचा एक पोलीस अधिकारी बाळासाहेबांवर लक्ष ठेवून होता. त्याने एक दिवस काही पोलीस घेऊन बाळासाहेब राहत होते त्या घराला भेट दिली आणि त्यांना बाहेर येऊन शरण येण्यास फर्मावले. बाळासाहेब बाहेर येताच त्यांची सामानासकट झडती घेतली आणि त्यांना हातकड्या घालून सशस्त्र पोलिसांच्या पहार्‍यात हिंडवले, रामटेकला नेले आणि दंगल फैलावण्याच्या आरोपावरून ज्योतीराम बर्वे आणि दादा बेंडे यांच्यासह कैदेत ठेवले.

त्या काळी ब्रिटिश सरकारचा, येणान्हड विनंती अ‍ॅक्ट नावाचा एक कायदा अस्तित्वात होता, त्यानुसार लूटमार, दंगा फैलावणे यासारख्या कृत्याबद्दलही फाशीची शिक्षा होती. बाळासाहेबांवर दंगा केल्याचा आरोप ठेवून त्यांना काळकोठडीत ठेवले गेले.

 

 

त्याच वेळी आचार्य विनोबा भावे, पंडित रविशंकर शुक्ला व श्री. रुईकर हे नेते आष्टी चिमूर प्रकरणाची सुनावणी ऐकणार्‍या विशेष न्यायाधीशासमोर बाळासाहेबांच्याही प्रकरणाची सुनावणी झाली. बहुतेक साक्षी बाळासाहेबांच्या विरुद्धच होत्या, सुदैवाने तेच नायब तहसीलदार ज्यांना बाळासाहेबांमुळे जीवदान मिळाले होते आणि कवी अनिल यांनी बाळासाहेबांच्या विरुद्ध साक्ष दिली नाही. त्यामुळे अनेक महिन्यानंतर काळकोठडीमधून बाळासाहेबांची मुक्तता झाली. बाळासाहेब आणि वनवासी कल्याण आश्रम यांचा इतिहास आणि जीवनवृत्तान्त खरे तर एकच म्हणावा लागेल.

 

 

बाळासाहेबांच्या थोरल्या बंधूंचे निधन, १९४२ची अटक यामुळे या कुटुंबाची परिस्थिती खालावली आणि त्यांनी रेशनिंगच्या खात्यात नोकरी लागली. त्यातच १९४३ साली त्यांचा विवाह झाला.

 

 

 

बेइमानी आणि अन्याय या दोन्हीबद्दल बाळासाहेबांना मनस्वी चीड होती, त्यामुळे ते रेशनच्या खात्यात राहू शकले नाहीत. एका बड्या व्यापार्‍याने काळाबाजार केल्याबद्दल त्यांनी त्याला पकडले, पण तो बडा अधिकारी असल्याने ते प्रकरण दाबले गेले. यामुळे संतप्त होऊन बाळासाहेबांनी नोकरीचा राजीनामा दिला. १९४५ सालच्या 'हितवाद' या नागपूरच्या इंग्लिश दैनिकात त्यांच्या राजीनाम्याचे पत्र प्रसिद्ध झाले होते. त्यानंतर त्यांनी पुन्हा नागपूरमध्ये वकिलीला प्रारंभ केला.

 

 

 

भारत स्वतंत्र झाल्यावर पंडित रविशंकर शुक्ला मध्य प्रांत वर्‍हाडचे मुख्यमंत्री झाले. आपल्या प्रांतातील मिशनर्‍यांच्या कारवायांना त्यांना प्रारंभिक तोंड द्यावे लागले. जनजातीमध्ये काम करणारे ठक्कर बाप्पा यांच्याबरोबर विचारविनिमय झाला आणि बाळासाहेबांचे नाव एरिया ऑर्गनायझर या पदासाठी सुचविण्यात आले. ३१ मे १९४८ला वनवासी सेवा कार्याचे एक अधिकारी म्हणून बाळासाहेबांच्या सेवेला प्रारंभ झाला. दुर्दैवाने १९५०मध्ये ठक्कर बाप्पांचे निधन झाले, त्यामुळे बाळासाहेबांनी नोकरीचा राजीनामा दिला आणि पुन्हा वकिली करावी या विचाराने ते नागपूरला परतले. जशपूरमध्ये अर्ध्यावर सोडलेले काम पूर्ण केले पाहिजे अशी टोचणी आणि रुखरुख बाळासाहेबांच्या मनाला सतत लागली होती. त्यांना प्रेरणा दिली राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघाची सरसंघचालक परमपूजनीय श्रीगुरुजी यांनी. श्रीगुरुजींना वनवासींची दुर्दशा आणि त्यांची आजवर झालेली उपेक्षा याची चिंता सतत वाटत होती आणि म्हणून त्यांच्यामध्ये जाऊन काम करण्याची निकड वाटत होती. बाळासाहेबांचे कार्य आणि कार्यक्षमता त्यांना माहीत होती. गुरुजींचे प्रोत्साहन आणि आशीर्वाद घेऊन बाळासाहेब पुन्हा जशपूरला परतले आणि त्यांनी एका झाडाखाली पाच-सहा वनवासी मुलांना घेऊन शिकवण्याला सुरुवात केली. आज भारतभर पसरलेल्या वनवासी कल्याण आश्रमाचा - जनजाती कल्याण आश्रमाचा हा उगम होता आणि म्हणून आपण संस्थापक बाळासाहेब देशपांडे यांचे स्मरण केले पाहिजे.