रोजच्या जगण्यातलं संविधान

नागरिकांना उत्तम जगण्याची हमी ज्याद्वारे मिळणार तो कायदा म्हणजे संविधान. तसं पाहिलं तर आपल्या रोजच्या जगण्यातंही आपण संविधानाची मूल्ये जगत असतो. सार्वभौम, समाजवादी, धर्मनिरपेक्ष, लोकशाही राज्य घडवणं हा आपल्या संविधानाचा उद्देश आहे. आपण त्या तत्त्वांची सुरुवात कुटुंबातूनच करीत असतो. आपल्या कुटुंबाचाही एक उद्देश आहे की सर्वांची आर्थिक, सामाजिक प्रगती व्हावी. समाजवादाचा हाच नियम आहे. यासाठी आपणही आपल्यासाठी स्वतःहून काही नियम घालून घेतो. म्हणजे आपणही आपल्या रोजच्या आयुष्यात संविधान जगत असतो. 

 

 

 

 

 

 

तिच्या दृष्टीने प्रश्न बरोबरच होता. पण काही शाश्वत मूल्य, नैसर्गिक अधिकार हे तर सर्वमान्य आहेत. ज्या नागरिकांच्या संदर्भातील तरतुदी संविधानात आहेत, तीच मूल्यव्यवस्था हजारो वर्षं माणूस म्हणून उत्क्रांत होताना आपण जपली आहे. ती आपल्या कुटुंबात असतेच, तशीच ती आपल्या रोजच्या जगण्यातही असते. शेवटी देश म्हणजे केवळ भूभाग नाही. तो पुढे नेणारी माणसंच आणि तो ज्या तत्त्वांवर पुढे जाणार तो कायदा म्हणजे संविधान, ज्यामुळे नागरिकांना उत्तम जगण्याची हमी ज्याद्वारे मिळणार तो कायदा म्हणजे संविधान. ह्यावर आणखी थोडा विचार केला आणि ''पुढचे काही दिवस आपल्या जगण्यातलं संविधान शोधू या'' असं तिला म्हटलं. म्हणजे रोजचे लहान लहान प्रसंग घ्यायचे आणि त्यामध्ये कोणती मूल्यं, कोणते अधिकार वा कर्तव्यं आहेत किंवा संविधानाची इतर कोणती तत्त्वं सापडतात असा खेळ खेळायचा ह्यासाठी तिला तयार केलं. अर्थात सुरुवातीला काही उदाहरणं दिली.

 

 

 

 

''हो आणि फक्त कुटुंबंच नाही, तर आपली सोसायटी, तुझे मित्र-मैत्रिणी ग्राूप याबद्दल तू असाच विचार करून बघ ना! तिथेही थोडयाफार फरकाने हेच दिसेल.''

काही दिवस संविधानातील स्वातंत्र्य, समता, प्रतिष्ठा, एकता, एकात्मता आणि बंधुता यांची ओळख करून दिल्यावर तिला पुन्हा एकदा आमचा खेळ लक्षात आणून दिला आणि एकदा शाळेतून आल्या आल्या, ''शाळेतर्फे एका स्पर्धेसाठी नाटक बसवायचं आहे, म्हणून सगळया इच्छुक असणाऱ्या विद्यार्थ्यांच्या ऑडिशन्स झाल्या'' असं म्हणाली. मुलं निवडण्यामध्येच पूर्ण वेळ गेला. हीच तर संधीची समानता. त्यामधली काही मुलं कदाचित पुन्हा कधीच नाटक करणार नाहीत, काही कलाकारही होतील. आत्ताच जर त्यांना संधी मिळाली तर आपल्याला काय आवडतं, काय करायचं आहे हे शोधण्याचा वाव मिळेल. प्रत्येकाला अशी फुलण्याची सारखीच संधी उपलब्ध असणं म्हणजे समानता. मग त्यामध्ये मुलगा, मुलगी, वेगवेगळया जाती, वेगवेगळे धर्म असा फरक न करणं म्हणजे समानता. आता मुलगी म्हणून आपल्याबरोबर फरक केला जाऊ नये हे आपल्याला कळतं, पण आपणही इतरांबरोबर असा कुठल्याच बाबींवर फरक न करणं ही सवय लावून घ्यायला पाहिजे. तुम्ही एका चांगल्या शहरातल्या चांगल्या शाळेत आहात, त्यामुळे हा फरक अजून लक्षात येत नसेल. पण मोठं झाल्यावर लक्षात येतं, अजूनही घरातही मुलींचं स्थान दुय्यमच आहे. तिला तिच्या इच्छा, अपेक्षा ह्यांना प्राथमिकता देता येत नाही. तीही स्वतःला बरेचदा कमीच लेखते, स्वतःच्या आरोग्याकडे लक्ष नसतं, स्वतःची स्वतंत्र मतं नसतात. अगदी साधं उदाहरण आहे, तिला एकाच कामाचे पैसेही पुरुषाहून कमी मिळतात.''

''पण मग आपण काय करू शकतो?'' समज्ञाच्या ह्या प्रश्नावर लेक्चर थांबवून म्हणाले, ''आपले हक्क आणि कर्तव्यं माहीत असणं हे सर्वात महत्त्वाचं. ते आपल्याला आपलं कळलं की मग आपण इतरांच्याही हक्काचा आदर करतो आणि कर्तव्यांची जाणीव करून देऊ शकतो. संविधानातील ह्या सगळया मूल्यांचं रक्षण आणि संवर्धन करायला आपलं सरकार आणि न्यायालय जबाबदार आहेच, पण एक जागरूक नागरिकच ह्या मूल्यांचं रक्षण अधिक चांगल्या पध्दतीने करू शकतो. पुढे जाऊन एखाद्या आस्थापनेमध्ये, समूहामध्ये काम करत असताना वैयक्तिक पातळीवर झालेली रुजवण फार महत्त्वाची असते.''

ही वेळ होती तिला आरक्षण, राखीव जागा ह्यांबद्दल कल्पना द्यायची. तसं सर्वच तिच्या लक्षात आलं नसावं असं वाटलं. पण बालगोकुलमच्या ट्रेकवरून आली आणि म्हणाली, ''आई, अगं तिकोना गडाच्या पायऱ्या खूप स्टीप होत्या. ट्रेक छोटा होता, पण अवघड होता. शरूची आई, सोहम आणि आणखी काही जण वरपर्यंत आलेच नाहीत. नेहा, मल्हार यांच्या सॅक्स योगेशकाकांनी घेतल्या, मग ते आले. मला वाटतं जे जरासे वीक आहेत, त्यांना असा मदतीचा हात द्यावा लागतो ना? मला तू परवा सांगितलेलं रिझर्वेशन आठवलं.'' तिच्या एवढया विचारावर मला सार्थक झाल्यासारखं वाटलं आणि मग समोरच्या काकूंच्या घरातून फिशचा वास आल्यावर आपल्या घरात हवं ते खाणं-पिणं हा त्यांचा खाजगीपणाचा अधिकार, जेएनयू संदर्भातील बातम्या बघताना सभ्यतेच्या, सुव्यवस्थेच्या मर्यादा पाळूनच आपली मतं प्रदर्शित करणं हा आपल्या अभिव्यक्तिस्वातंत्र्याचा अधिकार अशा गोष्टी आम्ही शोधत राहिलो. अजंठा-वेरूळच्या लेण्या बघताना, ''आई, इथे सगळयांचेच देव एका ठिकाणी आहेत असं नाही का तुला वाटत?'' असं म्हटल्यावर, ''आपल्याला योग्य वाटेल त्या अध्यात्मिक वाटेनं जाण्याचा आणि आपला विश्वास असेल ती उपासना करण्याचा अधिकार आपल्याकडे प्राचीन काळापासून आहेच, पण सगळे शांततेत एकत्र नांदत असल्यानेही तुला अनेक लेण्यांमध्ये ब्राह्मणी (वैदिक), जैन, बौध्द अशा लेण्या दिसतील. आणि फक्त लेण्या, मूर्ती म्हणजे कलाच नाही, तर ज्याला दर्शनं म्हणतात अशी अनेक महापुरुषांनी सांगितलेली अनेक तत्त्वज्ञानं तुला नंतर कळतील. सांग बरं ह्याचा अर्थ...''

ह्याचा अर्थ आपण विचार, अभिव्यक्ती स्वातंत्र्य जपली-जपतो. अशा अनेक गोष्टी अधूनमधून समोर येत राहिल्या.

''पण हक्कांबरोबर कर्तव्यही असतात. नागरिक म्हणून देशासाठी अशी अनेक कर्तव्यं पार पाडण्यास आपण बांधील असतो. दुसऱ्यांच्या हक्काचा आदर करणं हे एक कर्तव्यच झालं. म्हणूनच ह्याला एका नाण्याच्या दोन बाजू म्हणतात. आपल्याला ज्या विचारांमुळे स्वातंत्र्य मिळालं त्यांची जोपासना करणं, देशाची सार्वभौमता, एकता आणि एकात्मता राखणं, मैत्रभाव, बंधुभाव जोपासणं ही ह्यापैकी काही. त्यामुळे देशविघातक काहीही करणं, घोषणा देणं, लिहिणं, राष्ट्रपुरुषांचा अनादर करणं हे चूक. म्हणूनच आत्ता त्या दिल्लीच्या कॉलेजमध्ये जे चालूय, त्यावरून आणि परवा मुंबईत ती मुलगी 'फ्री काश्मीर' हे पोस्टर हातात धरून होती तिच्यावरून गोंधळ चालू होता का?'' लेकीने इतक्या लगेच हे रिलेट केलं, ह्याचं आश्चर्य वाटलं. ''हो, निदर्शनं करणाऱ्या महेक मिर्झा प्रभू ह्या मुलीविरुध्द तक्रार करण्यात आली आहे. हा गुन्हासुध्दा आहे. आपण आपल्यावर अन्याय होत असेल असं वाटलं, काही पटलं नाही तर निषेध जरूर करू शकतो, मात्र शांततापूर्ण मार्गानेच तो करावा लागतो. कारण आपल्या संविधानाचं पालन आणि आदर करणं, देशाच्या ध्वजाचा आणि राष्ट्रगीताचा आदर करणं ही तर आपली आद्य कर्तव्यं. बघ, कोणताही कायदा हा लोकशाही मार्गाने तयार झालेला असतो, त्याविरोधात तुम्ही शांततेने न्यायालयात जाऊ शकता, कारण तो अधिकार संविधानानेच दिला आहे. मात्र अशा प्रकारे आंदोलनं, निदर्शनं करणं म्हणजे संविधानाचा अनादर करणं, देशाच्या एकात्मतेला धोका पोहोचवणं.''

''आई, आज मला कळलं की राष्ट्रगीत चालू असताना - अगदी थिएटरमध्ये किंवा शाळेच्या गेटपाशीसुध्दा ऐकू आलं तर आपण सगळे उभे का राहतो! आदर व्यक्त करण्यासाठी ना? आणि त्याचसाठी 26 जानेवारीला किंवा 15 ऑगस्टला झेंडे कागदासारखे पायाखाली तुडवू नका वगैरे सगळे सांगत असतात, बरोबर ना?''

''हो, अर्थातच, ते संविधानात लिहिलेलं एक कर्तव्य आहे. त्याबरोबरच आपल्या संस्कृतीचा समृध्द वारसा खूप महत्त्वाचा आहे म्हणून तो जपणं, वनं, नद्या अशा नैसर्गिक पर्यावरणाचं रक्षण करणं, सुधारणा करणं, सार्वजनिक मालमत्तेचं रक्षण करणं आणि हिंसाचाराचा त्याग करणं हेसुध्दा त्यामध्येच येतं. म्हणूनच कचरा वा निर्माल्य अशा गोष्टी रस्त्यांवर वा नद्यांमध्ये न टाकणं, नद्या, जंगलं, पर्यटन स्थळं स्वच्छ ठेवणं हे जाणीवपूर्वक करतो आपण. कारण हे सगळं आपलं आहे ना! त्याचबरोबर आपल्या लहान मुलांना शिक्षणाच्या संधी देणं हेसुध्दा कर्तव्यांमध्ये येतं. माणूस म्हणून आपण सतत प्रगत होत असतो. सतत बदलत असतो. उन्नतीच्या मार्गावर जाण्याचा, परिपूर्ण होण्याचा प्रयत्न करत असतो. त्यामुळे विज्ञाननिष्ठ दृष्टीकोन, मानवतावाद आणि शोधक बुध्दी व सुधारणावाद यांचा विकास करणं हे माणूस म्हणून आपलं कर्तव्य आहे, हेसुध्दा आपल्या संविधानात म्हटलं आहे. एका अर्थाने अंधश्रध्दा दूर करणं, स्त्रियांच्या प्रतिष्ठेला बाधा येईल अशा प्रथा सोडून देणं अशा कितीतरी गोष्टी आहेत, ज्यामध्ये ह्याचा अर्थ सापडतो.''

''व्वा! आई, तुम्ही सांगता त्या बऱ्याच गोष्टी ह्यामध्ये आहेत. म्हणजे तू सांगत होतीस तो तीन तलाक रद्द केला, तेसुध्दा ह्याप्रमाणेच ना?''

 

 

 

 

 

 

 

 

''हे बघ, जर मूलभूत हक्कांविरोधात वागलं, तर कोर्टात जाऊ शकतो; पण ह्या तत्त्वांच्या विरोधात वागलं, तर अगदी कोर्टात जाऊ शकत नाही, पण त्याप्रमाणे वागणाऱ्या लोकांना मत देऊ शकतो, न वागणाऱ्यांना नाकारू शकतो. ह्यामध्ये आरोग्य, कृषी, पशुसंवर्धन, वंचित घटकांचं आर्थिक हितसंवर्धन, पर्यावरण रक्षण, स्त्री-पुरुषांना समान काम समान वेतन, एकरूप नागरी संहिता, उपजीविकीचं साधन मिळण्याचा स्त्री-पुरुषांचा समान हक्क, लोककल्याण, विषमता निर्मूलन अशा अनेक गाइडलाइन्स आहेत.''

 

 

 

 

हा विषय आणि हा खेळ आमच्याकडे अजून चालूच आहे. तुम्ही सुरुवात करणार ना? मला कळवत राहा. vibhabidve@gmail.comवर!