कलासक्त होयसळ
कलासक्त होयसळ
प्रिय जयराज,
हे पत्र बेलूरच्या चन्नकेशव मंदिरातील प्रशस्त प्रांगणातून. होयसळांच्या राज्यात शेकडो वर्षांपूर्वी जसा चमकत होता, तसाच शाकंबरी पौर्णिमेचा चंद्र आताही इथल्या शिल्पांवर राजस प्रकाश टाकीत आकाशात तेजाळत आहे. आजच्या सूर्योदयापासून ते चंद्रोदयापर्यंत मी या मंदिरात भारावून फिरत आहे. तू सोबत असायला पाहिजे होतास, असे हज्जारदा वाटले. असो. पण आयुष्यात एकदा तरी हे वारशाने सहजच मिळालेले वैभव पाहून घे.
मंदिराला सात मजली प्रमाणबध्द रेखीव गोपुर. हजारो प्रेक्षकांच्या उपस्थितीत एखादा भव्य नृत्य-संगीत महोत्सव होईल, एवढे प्रशस्त प्रांगण. उत्तरेतील प्राचीन मंदिरांत एवढे भव्य प्रांगण तुला दिसणार नाही, पण दक्षिणेतील मंदिरांमध्ये हे सररास दिसेल. या मंदिरांच्या आश्रयाने नृत्य, संगीत या कलांची उपासना झाली, म्हणून आजही दक्षिणेत या कलांकडे घराघरातील धरोहर म्हणून पाहिले जाते. धर्म, मंदिरे यांच्या आधाराने या कलांची जोपासना झाल्याने त्यांना अध्यात्माची बैठक मिळाली, राजाश्रय मिळाल्याने लक्ष्मी प्रसन्न झाली आणि लोकाश्रय मिळाल्याने पिढयानपिढयाचा प्रवास करत त्या कला आपल्यापर्यंत पोहोचल्या. आणि, हे मंदिर तर स्थापत्यशैलीचा आदर्श, यात हे भव्य सभामंडप पाहताक्षणी आपली नजर ऐसपैस होते.
भव्य द्वारापाशी रेखीवपणे कोरलेला मिशाळ गरुड, नंदी, आणि गज! आजच्या इंजीनिअरिंगच्या क्षेत्रात जशी संपूर्ण इमारतीची छोटी प्रतिकृती तयार करून स्क्रीनवर दाखवली जाते, तशी या संपूर्ण भव्य मंदिराची छोटी, अत्यंत रेखीव प्रतिकृती सभामंडपाच्या प्रवेशाशीच आहे. बापरे! किती बारकावे! किती सुबकता! डोळे दिपून गेले. दुर्बिण लावून बघितले तर ते बारीक कोरीवकाम पाहून बुध्दी थक्क झाली.
मनोगत
यातले जवळजवळ सगळे प्रवास मी एकटीने केले आहेत. कधी नोकरीसाठी एकटी गेले, कधी मला माझाच देश आतून बघायची आतुरता होती म्हणून गेले, कधी मला माझे पितृवंशातील लोक कुठून आले ते जाणून घ्यायची ओढ होती म्हणून गेले, कधी माझा नाइलाज होता, जावेच लागले म्हणून गेले, कधी ठिकाणे ओढून नेतात, बोलावून घेतात म्हणून हाक ऐकून गेले, तर कधी माझ्या भाषेत लिहिणारे हे थोर थोर साहित्यिक कुठे बसून कसे लिहायचे ते पाहायची अपार जिज्ञासा होती, म्हणून गेले. कारणे अनेक होती... आणि कधी कधी अक्षरश: विनाकारण गेले आणि उगाच भटकून आले. आता, परक्या देशात राहताना आपल्या देशातले हे सगळे प्रवास परत करून पाहावेसे वाटतात. काय बदलले, काय राहिले ते जयराज या माझ्या धाकटया भावाला, म्हणजेच आत्ताच्या वाचकांना परत लिहून सांगावेसे वाटते.
..आणि हो, चटपट चटपट नुसते मेसेज पाठवण्याच्या या जमान्यात, सविस्तर, विचारपूर्वक पत्रलेखनाची कला लोप पावत आहे. अशा लेखनातून ही कला जिवंत राहील. सविस्तर पत्रे लिहावीत, असे कुणाला यातून वाटलं तर तो आणखी एक बोनस.
लोभ असावा.
स्नेहांकिता,
शिवकन्या शशी.
मग आतले सभागृह. त्यांना अखंड स्तंभाधार. छताकडे तोंड आ करून स्वत:भोवती गोल गोल फिरत राहायचे, म्हणजे मग छतावर वर्तुळात कोरलेले नक्षत्र, अष्टनायिका, नागदंपती, कृष्णलीला, फुले-वेली यांच्या स्तंभित करण्याऱ्या अजोड कलाकृती दिसू लागतात. मग गाभारा. इतर मूर्तींपेक्षा जरा जास्त मोठी मूर्ती, इतकेच इथे देवाला महत्त्व. आपण इथे फक्त देवाला नमस्कार करतच नाही, आपला नमस्कार घडतो तो अनाम कलावंतांच्या एकाग्रा चित्ताला, अभिजात दृष्टीला आणि अचूक सुंदर घावांना. मग आपण ओवऱ्यावरून फिरत राहतो. आपल्या सर्वांगाला डोळे फुटतात. डोके झिणझणते. छतांवर, भिंतींवर, झरोक्यांवर, दरवाजांवर, तुळईवर, उंबरठयावर, खांबांवर, द्वारपट्टीकावर, ओटयावर, कोपऱ्यामध्ये... सगळीकडे शिल्पकलेतील अजोड नमुने.
मानवी शरीराच्या सुबकतेचे प्रमाण म्हणून मी नेहमी ग्रीक पुतळे पाही, पण तो भ्रम इथे संपला. पक्षी इतकी डौलदार हालचाल करतात, हे दगडातून पाहिले. केसांपासून पायांच्या नखांपर्यंत स्त्री-पुरुष दोघांनाही इतके दागिने वापरता येतात, हे इथे समजले. यक्षिणीच्या डोक्यात गजरे इतके लडिवाळपणे बांधले होते, की आजूबाजूच्या डझनभर मूर्ती तरी सुगंधित झाल्या. काय पाहावे नेमके? हस्तमुद्रा की हस्तालंकार? पदलालित्य की पैंजणपट्टया? कटीचे वळण की कोरीव मेखला? केसांच्या झुलणाऱ्या बटा की रुळणारा गजरा? मोहक वक्ष की त्यांना काबूत ठेवू पाहणाऱ्या नक्षीदार पट्टिका? कुठल्या विश्वसुंदऱ्या या?
शिवतांडवातला बेभानपणा, नटराजात साधलेला समतोल, वादकांची तंद्री, गायकांची सुरवाणी, नरसिंहाचे संपन्न क्रौर्य, श्रीकृष्णाची एकाकी छबी, गणेशाचे नर्तन, ब्रह्मा-विष्णू-महेशाचे त्रिकूट, हरिहराची सहिष्णुता, शिवाने पार्वतीला दिलेली मांडी, ब्रह्माशेजारी बसलेली सरस्वती, नागसुंदरींची सळसळणारी शरीरे, नाचणाऱ्यांचा मेळा, धनुष्याला लावलेले तीक्ष्ण बाण, रणांगणात धावणारी चाके, घोडयांचे लगाम खेचणारे सारथी, खिंकाळणारे अश्व, पाणी मागणारे तहानलेले योध्दे, रस्ता विचारणारे फिरस्ते, आळोखेपिळोखे देणारी कामिनी, सिंहाशी टक्कर खेळणारी दामिनी, कठोर द्वाररक्षक, दिशापालक, हत्तीवर स्वार झालेले हिंस्र सिंह, पंचकोनी जाळीचे पडदे, झाडांना फळे यावीत म्हणून त्यांना मिठी मारणाऱ्या शालभंजिका, हत्तीच्या गंडस्थळावर प्रहार करणारा माहुत, निवांत बसलेला अवाढव्य परंतु प्रमाणबध्द नंदी, गळयात रुंडमाळा घातलेल्या स्मशानदेवता, मगरींच्या तोंडातून वेलांटया घेत पसरणारी नक्षी, मासे विकणारी कोळीण, वाट पाहणारी प्रेयसी, खांबाला टेकून उभी असणारी सुंदरी, थाळीनृत्य करणारी नर्तिका, त्या थाळीतले पाणी पिऊ पाहणारे पोपट, पखवाज वाजवणारी तालबध्द बोटे, विजयोत्सवाची मिरवणूक, ढाल-तलवारींचा खणखणाट, गायींचे कळप, साऱ्या देवलोकाला हातावर तोलून धरणारा यक्ष... हे न संपणारे विश्वरूप दर्शन!! शेवटी माझे मस्तक थांबले, पायरीला लागले. मन तृप्त झाले.
या संपन्न कलेने होयसळांच्या काळात अत्त्युच्च शिखर गाठले. एकाच कालखंडात इतके कलाकार घडणे, एकत्र येणे ही गोष्ट त्या काळच्या कलाजीवनावर धवल प्रकाश टाकते. त्या कलावंतांना स्वस्थचित्ताने इतक्या देखण्या कलाकृती करण्याइतका अवसर, धन उपलब्ध करून देण्याचे औदार्य दाखवणाऱ्या राज्यकर्त्यांचे विशेष कौतुक वाटते.
राजे, राज्ये, सत्ता... आली आणि गेली. सगळे बेचिराख करणारी युध्दे लढली, लढवली गेली. सगळेच सरून गेले, पण शिल्लक राहिला तो त्या संपन्न काळाचा अर्क - या कलेच्या रूपात!! कलावंत अमर होतात ते त्यांच्या कलेतून आणि सत्ता स्मरणात राहतात त्या त्यांनी कलेला दिलेल्या वागणुकीवरून! होयसळांचा कलासक्त रजोगुण आपल्या मातीत आहे, तो तसाच राहावा, या विचारावर बेलूरचे हे पत्र थांबवते.
इकडून आले की भेटू. चित्रे काढणे थांबवू नकोस. सध्या कुठले पुस्तक वाचत आहेस? कळव.
तुझी,
शिवकन्या.