शिवशाहीर बाबासाहेब पुरंदरे यांचे ‘शिवसृष्टी’च्या रूपात छत्रपती शिवाजी महाराजांचे वैश्विक स्मारक साकारण्याचे स्वप्न पूर्ण होताना त्यांना पाहता आले नाही. मात्र अनेक शिवप्रेमींच्या योगदानाने त्यांचे हे स्वप्न लवकरच प्रत्यक्षात साकारेल. या ‘शिवसृष्टी’ ..

महाराजांच्या इंग्रजांबाबतच्या नीतीचे विश्लेषण करताना त्यातील धोरण इंग्रजांविरुद्ध जमिनीवर सर्वत्र प्रभुत्व, सागरावर कुरबुरी आणि व्यापारात सलोखा असे तिहेरी आहे. जमिनीवर कोकणामध्ये महाराज त्यांच्या सर्वच शत्रूंच्या वरचढ होते. अगदी सुरुवातीपासून त्यांनी ..

पोर्तुगीजांचे उच्चाटन हे महाराजाचे एक महत्त्वाचे ध्येय होतेच. सागरी व्यापारात, आरमारात महाराजांना कोणताही पूर्वानुभव किंवा कोणाचेही पाठबळ नव्हते. पण प्रत्यक्षात एखाद्या तरबेज आणि कसलेल्या माणसाप्रमाणे त्यांच्या हालचाली चाललेल्या दिसतात. ..

शिवाजी महाराजांवर व त्यांच्या माणसांवर इंग्रजांची एकूणच बारीक नजर असे. त्यांचे उत्तम नमुने म्हणजे या लेखात दिलेली काही पत्रे. महाराजांची धोरणे, पद्धती, त्यांची माणसे, त्यांचे यशापयश अशा अनेक गोष्टींची नोंद इंग्रज व्यापारी, वखारीवरील माणसे व त्यांचे ..

मराठयांची सांघिक कामगिरी जमिनीप्रमाणे ह्या समुद्रावरील (आरमार)'गनिमी काव्या'तही उत्कृष्टच होती. महाराजांच्या कारकिर्दीच्या अखेरीला पोर्तुगीजांनी मराठी आरमाराला सवलती देणे सुरू केले. ..

'अर्थ मूलो हि धर्म:!' हे जाणून महाराजांनी धर्मप्रेरणेला अर्थप्रेरणेची जोड दिली, म्हणूनच त्यांना असाध्य ते साध्य करता आले. लोककल्याण हेच महाराजांचे अंतिम ध्येय असल्याने त्यांनी अनेक परंपरागत रिती बदलून जनकल्याण होईल असी महत्त्वाची पावले उचलली. ..

व्यवस्थाकेंद्रित दृष्टीकोन भाग - 1 ..

धर्मस्थळांना व धार्मिक व्यक्तींना संरक्षण देणे ह्या गोष्टी महाराजांनी आयुष्यभर सांभाळल्या. ह्या सर्व गोष्टी त्यांची उच्च तात्त्वि भूमिकाच दाखवतात. उच्च तात्त्वि भूमिका आणि त्याला सुसंगत आचरण हे महाराजांचे वैशिष्टय होते.महाराष्ट्रातील संत-सत्पुरुषांबद्दल ..

ह्यापूर्वीच्या चार लेखांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या सुनिश्चित ध्येयाबद्दल आपण माहिती घेतली. यापुढच्या काही लेखांमधून आपण त्यांच्या तात्त्वि अधिष्ठानाची माहिती घेऊ. ..

अर्थ मूलो हि धर्म: ..

श्री शिवराय - अवतार नव्हे, महामानव ..

व्यापार करताना व त्या संबंधातील बाकी सर्व उपचार (decorum) सांभाळतानासुद्धा महाराजांचा ‘मानवी विवेक’ कुठेही सुटलेला नाही. माणसे आणि वस्तू (commodity) ह्यातील नेमका फरक ओळखणे व त्याचप्रमाणे धोरण ठरवणे, हेच महाराजांचे खास वैशिष्ट्य आणि हेच महाराजांचे ..

सागरी व्यापारात, आरमारात महाराजांना कोणताही पूर्वानुभव किंवा कोणाचेही पाठबळ नव्हते. पण प्रत्यक्षात एखाद्या तरबेज आणि कसलेल्या माणसाप्रमाणे त्यांच्या हालचाली चाललेल्या दिसतात.शिवाजी महाराजांचे कतृत्तव आण परकीयांशी असलेला सावध व्यवहार आपण या लेखात ..

पोर्तुगीजांनी मुंबई इंग्रजांच्या ताब्यात दिली, तेव्हाचा हा पत्रव्यवहार आहे. ह्या दोन्ही सत्ता समुद्रावर अत्यंत प्रबळ होत्या आणि त्या प्रसंगी तरी त्या एकत्र होत्या. तरी पोर्तुगीजांना काळजी वाटत होती. महाराजांच्या ताकदीचा हा पुरावाच मानला पाहिजे. ..

महाराष्ट्र, महाराज आणि ईस्ट इंडिया कंपनी ..

युरोपीयांच्या आरमारी सामर्थ्यामुळे समुद्र व जमीन या दोन्ही ठिकाणी आपली कोंडी होते, हे महाराजांच्या लवकरच लक्षात आले. राजकीय आणि व्यापारी असे आपले दोन्ही हितसंबंध मार खातात हे त्यांना जाणवले. या सर्व समस्यांवर मात करण्यासाठी जावळी काबीज केल्यानंतर ..

राज्यला सुराज्य करायचे असेल तर राज्यातील लोकांचा सहभाग वाढविला पाहिजे, ही दूरदृष्टी छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्याकडे होती. म्हणूनच त्यांनी ग्राामसंस्थांचे महत्त्व पुन्हा प्रस्थापित करण्यासाठी भरपूर प्रयत्न केले. काही परंपरागत पध्दतींना एकदम कालबाह्य ..

छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आयुष्यभर हे उच्च तात्त्वि अधिष्ठान जपले. राज्याभिषेकासारख्या अत्यंत आनंदी आणि जल्लोषी वातावरणातही ते कायम होते. त्यामुळेच राज्याभिषेकाच्या निमित्ताने महाराजांनी रायगडावरील वाडेश्वरालाही 'जगदीश्वर' असे संबोधले होते. ..

धार्मिक वर्चस्वापेक्षा राजकीय वर्चस्व अधिक फायद्याचे असल्याने महाराजांनी त्यालाच प्राधान्य दिले. राजकीय वर्चस्वाने धार्मिक उद्दिष्टेही आपोआप साध्य होत असल्याने धार्मिक लढायांच्या फंदात ते पडले नाहीत. हा त्यांचा राजकीय-धार्मिक विवेक! ..

नवा दृष्टीकोन, नवी व्यवस्था ..

कोणत्याही राज्याचे सर्वात मोठे सामर्थ्य म्हणजे पैसा! महाराजांनी ही गोष्ट केव्हाच ओळखली होती. जिजाऊसाहेबांनी त्यांच्यावर ज्या रामायण-महाभारताचे संस्कार केले, त्या महाभारताच्या शांती पर्वातच 'अर्थ मूलो ही धर्म: ' हे तत्त्व समाविष्ट आहे. व्यापाराने, ..