॥ दळिता कांडिता ॥

 

'विठ्ठल आवडी प्रेमभावो, विठ्ठल नामाचा रे टाहो' असं म्हणणार्‍या नामदेवांनी आणि त्यांच्याबरोबर सर्वच संतांनी विठुरायाला अभंग, भारुडं, विरहिणी, गवळणी, आरत्या, भूपाळ्या असे अनेक शब्दालंकार घातले. पण पहाटेच्या अंधारात विठुरायाच्या अंगावर आपल्या जीवनानुभवांची रंगीबेरंगी ठिगळं लावलेली मायेची वाकळ पांघरली, ती महाराष्ट्रातल्या ग्रामीण भागातल्या घरोघरच्या मालनींनी! त्यांनी गायलेल्या जात्यावरच्या ओव्यांतून त्यांच्या साध्यासुध्या जगण्याचे सारे रंग दिसून येतात.

लग्न होऊन अजाणत्या वयात आईचा पदर नि बापाची मायेची पाखर याला अंतरलेली ही सासुरवाशीण. पहाट फुटायच्या आधी ही उठायची. कुटुंबाच्या मुखात घास घालणारं जातं हा तिचा देवच! त्या देवापुढे मिणमिणता दिवा लावून हिची श्रमसाधना सुरू व्हायची. घासामागून घास जात्याच्या मुखात सारल्यावर जात्यातून पीठ झरावं तशा तिच्या मुखातून ओव्या झरू लागायच्या. तिच्या मनाच्या बारीकसारीक दुखापती, तिला असलेली माहेराची अोढ, कंथाचं-दिराचं-लेकरांचं कवतिक, तिच्या गावचं निसर्गवैभव, सूर्य-चंद्र-नदी-पाखरं अशा तिच्या सार्‍या निसर्गदेवतांचं वर्णन असं सारं त्या ओव्यांमध्ये ती सहज गुंफायची.

अंगावर लपेटलेला पदर कमरेशी घट्ट खोचून, ओचा आवरून एक पाय लांब पसरून ती जात्याशी बसायची. जात्याचा नि त्याबरोबर फिरणार्‍या हातातल्या काकणांचा नाद आणि तिचं पुढे झुकून त्या लयीशी एकरूप होणं.. तीच लय पकडून दळदार शब्दफुलं तिच्या मुखी यायची. तिच्या एकामागून एक सहजसुंदर स्वरात त्यांना ओवताना तयार व्हायच्या त्या ओव्या! महदंबा, जनाबाई यांच्या आोव्यांवर श्रेयाचा टिळा लागला. पण या महाराष्ट्रातल्या आदिमायांनी पिढ्यानपिढ्या जे ओव्यांचं पीक काढलं, ते अनामच राहिलं. त्या काळातल्या स्त्रीजीवनाचं प्रातिनिधिक रूप ओव्यांमध्ये बंद झालं.

ओव्यांमध्ये विठ्ठल, पंढरी, वारी याला फार जिव्हाळ्याचं स्थान आहे. इंदिरा संतांनी दीर्घकाळ परिश्रमपूर्वक ओव्या गोळा केल्या व त्यांच्या भावानुसार गाथाही बांधल्या. महाराष्ट्राचा एक अमूल्य ठेवा त्यांच्यामुळे जिवंत राहिला. मालनींच्या नि विठ्ठलाच्या अनेकपदरी नात्याचं सुरेख वर्णन इंदिराबाई करतात..

 

"भाऊ, बाप, दैवत, प्रियकर अशा सर्व नात्यांच्या पाकळ्या नि त्याच्या गाभ्यात मैतरभाव असलेल्या फुलाचे, अशा स्नेहाच्या आविष्काराचे नाव 'सखा'. पांडुरंगाला वाहिलेले हे फूल मालनींच्या हृदयात परिमळत असते. याच्या परिमळात सर्व जिव्हाळे एकवटून दरवळत असतात!"

पंढरी हे मालनींचं माहेर. बाप विठ्ठल, आई रखुमाई, पुंडलीक भाऊ नि चंद्रभागा भावजय!

जीवाला वाटईतंऽ

पंढरीला जावं ऽ जावं ऽ ऽ

आईबापा भेटू यावं कुंडलिकालाऽ लूटावं ऽ ऽ

त्यांना जशी माहेराची अोढ, तशी तिकडे विठुरायालाही यांच्या भेटीची आस. मग तो पुंडलीकाला मुराळी पाठवतो..

पांडुरंगऽ पीता ऽ

रुकमीन माझी बया ऽ ऽ

आखाडवारीला गऽ

कुंडलीक ऽ आला ऽ नेया ऽ ऽ

तो तिची येण्याची सोय करतो. रोज घरी कष्टणार्‍या मालनीला दिंडीत आयतं खायला मिळेल असं पाहतो.

पंढरीला जाते ऽ

कशाचं ऽ पीठऽ कूऽटऽऽ

न्याहारी काल्याला गं ऽ

देव खजिन्याचा ऊठं ऽ ऽ

पण कुणी एक मालन अगदी अंथरुणाला खिळलीय. ती मुळीही हलू शकत नाहीय, पण त्याच्या भेटीची तळमळ काही कमी होत नाहीये! तिला कोण नेणार? मग ती त्यालाच हक्काने साकडं घालते - "बाबारे, मला काही येववत नाही, पण तुला पाहिल्याबिगर मी डोळे मिटायची नाही. मग तूच ये कसा!" अाणि तो तिचा भावसखा तिच्याकरता गरुडावरून येतो. तिच्या मनात चांदणं पसरतं आणि विठूच्या अंगच्या कस्तुरीगंधाने या भाबड्या मालनीचं जिणं गंधाळून जातं!

माझ्या जीवाला जडभारी ऽ कूनाला घालू वझ्झ्ं ऽ ऽ

इट्टला देवा माझ्या ऽ तातडीनं ऽ येनं ऽ तूझं ऽ ऽ

जीवाला जडभारी ऽ

उभी मीऽ खांबाआड ऽ ऽ

इटूबा ऽ देवाजीऽलाऽ विनवीते अवघऽडऽ

जीवाला माझ्या जड ऽ

न्हायी कूनाला माया येतऽ ऽ

सावळ्या पांडुरंगाऽ

यावं गरुडासहीतऽऽ

आला गंऽ धावतऽ

माझा पंढरीचा हरीऽ ऽ

चंद्रावाचून ऽ गऽ

उजेड पडला माझ्या घरीऽ ऽ

कस्तूरीचा ऽ वासऽ

माझ्या अंगाला ऽ कूठूला ऽ ऽ

इट्टल सावळा गऽ

मला भेटूईनऽ गेला ऽ ऽ

या मालनीचा हेवा वाटतो. तिच्या अंगाच्या तुळशी-कस्तुरीच्या दरवळात मन गुरफटून राहतं. वाटतं, पळभर तरी तिचा निर्मळ, निर्हेतुक, निर्व्याज भाव आपल्या व्यवहारी मनात उजळावा. ते सख्यत्वाचं फूल आपल्याही मनात कधीतरी उमलावं!

जनीला जातं जड आलं, म्हणून दळू लागायला धावत आलेल्या विठूला आज पाहू या!