अमेरिका - चीनमधील ‘कोरोनावॉर’

डोनाल्ड ट्रम्प यांनी २०१७मध्ये राष्ट्राध्यक्षपदाची धुरा सांभाळली, तेव्हापासून अमेरिका आणि चीन यांच्यातील संघर्ष सातत्याने पुढे येत गेला. गेल्या काही महिन्यांत हा संघर्ष शिगेला पोहोचला. दोन्ही राष्ट्रांमध्ये जवळपास दोन वर्षे व्यापारयुद्धही सुरू होते. या व्यापारयुद्धातही दोन्हीही देशांचे संबंध कमालीचे तणावपूर्ण झाले होते. हा तणाव काही आठवड्यांपूर्वी निवळल्यामुळे संपूर्ण जगानेच सुटकेचा निःश्‍वास टाकला होता. परंतु कोरोना कोविड-१९ या विषाणूच्या महामारीचा उद्रेक झाला आणि अमेरिकेलाही त्याची झळ बसल्यामुळे दोन्ही देशांतील संबंध पुन्हा विकोपाला जाण्याइतपत ताणले जाऊ लागले आहेत.

चीनच्या वुहानमधून उगम पावलेल्या कोरोनाने अमेरिकेत अक्षरशः कहर केला आहे. आजघडीला इटली, स्पेन, अमेरिका व इंग्लंड ही या विषाणूची केंद्रे बनली आहेत. अमेरिकेतील कोरोनाग्रस्तांचा आकडा दिवसागणिक वाढत चालला आहे. या विषाणूजन्य आजारामुळे मरणार्‍यांची संख्या हजाराच्या घरात पोहोचली आहे. त्यामुळे संपूर्ण अमेरिका, तेथील समाजजीवन आणि अर्थकारण संकटात सापडले आहे. त्यामुळेच राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांनी आता चीनवर उघड आरोप करायला सुरुवात केली आहे. जोपर्यंत हा विषाणू चीनपुरता मर्यादित होता, तोपर्यंत ट्रम्प यांनीही त्याला फार महत्त्व दिलेले नव्हते, किंबहुना हा फ्लूचा प्रकार आहे, अमेरिकेच्या अर्थव्यवस्थेवर त्याचा फारसा परिणाम होणार नाही, अशा स्वरूपाची वक्तव्ये ट्रम्प यांच्याकडून केली गेली. पण जसजसा कोरोना विषाणूचा प्रसार वाढू लागला आणि जेव्हा अमेरिकेत त्याचा प्रसार वाढायला लागला, अमेरिकेच्या अर्थव्यवस्थेवर परिणाम होऊ लागले, त्या वेळेला डोनाल्ड ट्रम्प यांना राष्ट्रीय आणीबाणी घोषित करावी लागली. अमेरिकेचा शेअऱ बाजार गडगडला. नंतर ट्रम्प यांच्या असेही लक्षात आले की केवळ अर्थव्यवस्थाच नाही, तर कोरोनाच्या विळख्यामध्ये अमेरिकेतील बहुतांश राज्ये आली आहेत. मग मात्र डोनाल्ड ट्रम्प यांनी पत्रकार परिषदांमध्ये उघडपणे चीनला लक्ष्य करायला सुरुवात केली. चीनने जगाला संकटात टाकले आहे, असा आरोप त्यांनी जाहीरपणे केला. त्यांनी कोरोना विषाणूला 'चायना व्हायरस' किंवा 'वुहान व्हायरस' असे म्हटले. ट्रम्प यांच्या या वक्तव्याचे तीव्र पडसाद चीनमध्ये उमटले. चीनने लागलीच त्यावर प्रत्युत्तर देण्यास सुरुवात केली. हा विषाणू चीनकडून आलेला नसून उलट अमेरिकेच्या लष्कराने याचा प्रसार केला आहे, असा गंभीर आरोप चीनकडून करण्यात आला. एवढेच नव्हे, तर चीनमधील सरकारी प्रसारमाध्यमांनी जागतिक पातळीवर एक अजेंडा ठरवला, ज्यामध्ये काही मुद्द्यांवर भर देण्यात आला. त्यातील पहिला मुद्दा म्हणजे या विषाणूचा जन्म चीनमध्ये झालेला नसून तो अमेरिका पुरस्कृत विषाणू आहे. दुसरा मुद्दा म्हणजे कोरोना नियंत्रणात आणण्यासाठीच्या लढ्यात चीनमधल्या साम्यवादी शासनाला आणि राष्ट्रप्रमुख शी जिनपिंग यांनी केलेल्या सर्व कारवाईला कमालीचे यश मिळाले आहे. परंतु पाश्‍चिमात्य देश - विशेषतः अमेरिका या विषाणूवर नियंत्रण मिळवू शकत नाहीये. त्याचप्रमाणे अमेरिकेने चीनवरून जाणारे विमान बंद केले आहे, त्यावरही चीनने विरोध दर्शवला आहे.

आज संपूर्ण अमेरिकेत भीतीचे वातावरण आहे. ह्या वातावरणामागे आर्थिक असुरक्षितता हे महत्त्वाचे कारण आहे. कदाचित अमेरिकेला या परिस्थितीची कल्पना असावी. १९९३पासून, म्हणजे गेल्या तीस वर्षांत कोक आणि ड्रॅगन हे एकत्र जाऊ शकतात अशा पद्धतीची मान्यता संपूर्ण अमेरिकेत होती. कोक म्हणजे अमेरिका आणि ड्रॅगन म्हणजे चीन. आपण चीनबरोबर शत्रुत्व करण्यापेक्षा किंवा त्याला शत्रू मानण्याऐवजी जर दोघांनी एकत्रित काम केले, तर कदाचित दोन्ही देशांचा फायदा होईल, अशी मांडणी करण्यात आली आणि त्यानुसार पुढील गोष्टी घडत गेल्या. चिनी कंपन्यांकडून मिळणार्‍या कच्चा मालावर खूप अमेरिकन कंपन्या विसंबून होत्या. चीनकडून जो कच्चा माल (फार्मास्युटिकल्स इनग्रेडियंटस) दिला जातो, त्यावर आजघडीला अमेरिकेतील औषधनिर्मिती उद्योग पूर्णपणे अवलंबून आहे. हा माल चीनकडून मिळत नाही, तोपर्यंत अमेरिकेत औषधनिर्मिती होऊ शकत नाही इतकी गंभीर परिस्थिती आहे. म्हणजे अमेरिकेत निर्माण होणारी प्रतिजैविके (अँटीबायोटिक्स) आजघडीला १०० टक्के चीनच बनवतोय. त्यामुळे चीनच्या एका सरकारी अधिकार्‍याने असे वक्तव्य केले होते की आम्ही अमेरिकेचा औषधपुरवठा बंद केला, तर आख्खा अमेरिका कोरोना विषाणूमुळे उद्ध्वस्त होईल. हे वक्तव्य अत्यंत स्फोटक होते.

सध्या अमेरिकेत राष्ट्राध्यक्षपदासाठीच्या सार्वत्रिक निवडणुकांचे वातावरण असल्याने या सगळ्याला पक्षीय राजकारणाचे रूप दिले जात आहे. यावरून संपूर्ण अमेरिकेत फूट पडताना दिसतेय. काही जण राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रम्प यांच्याकडे संशयाने पाहू लागले आहेत. विशेष म्हणजे चीनला डोनाल्ड ट्रम्प हे पुढील राष्ट्राध्यक्ष म्हणून नको आहेत. त्यामुळे चीनने त्यांच्यावरील आरोप अधिक तीव्र करायला सुरुवात केली आहे. आता दोन्ही देशामधील आरोप-प्रत्यारोपाचे युद्ध आता प्रपोगंडा युद्धाचे रूप घेते आहे. शीतयुद्धाच्या काळात जसे अमेरिका आणि सोव्हिएत रशिया यांच्यातील प्रपोगंडा मशीनरी परस्परांच्या विरोधात असे आरोप-प्रत्यारोप करणे, पुरावे सादर करणे, दावे-प्रतिदावे करणे यात गुंतलेली असे, असाच प्रकार आता चीन आणि अमेरिका यांच्या बाबतीत सुरू झाला आहे. यास कोरोना विषाणू हे नवीन कारण मिळाले आहे. सत्तेची नवी समीकरणे पुढे येत आहेत.

दुसर्‍या महायुद्धानंतर अमेरिका आणि युरोप हे सातत्याने एक होते, त्यातही पश्‍चिम युरोप. तर अमेरिकेने नाटोसारखी लष्करी संघटना काढली होती. ही संघटना अमेरिकेच्या नेतृत्वाखाली होती. दुसर्‍या महायुद्धात युरोपचे जे प्रचंड आर्थिक नुकसान झाले होते, ते भरून काढण्यासाठी अमेरिकेने मार्शल प्लान, ट्रूमन यांसारख्या काही महत्त्वाच्या आर्थिक मदतीच्या योजना राबवल्या होत्या. याच्या अंतर्गत युरोपला मोठ्या प्रमाणावर मदत केली गेली. पण आजच्या परिप्रेक्ष्यात हाच युरोप अमेरिकेपासून दूर जाताना दिसतो आहे.


अर्थात याला कारण डोनाल्ड ट्रम्प हेच आहेत. अमेरिकेत डोनाल्ड ट्रम्प निवडून आल्यानंतरच युरोप आणि अमेरिका दोघांमध्ये खटके उडायला सुरुवात झाली. आता तर या मतभेदाने कळस गाठला आहे. 'अमेरिका फर्स्ट' या ट्रम्प यांच्या धोरणामुळे या मतभेदांना सुरुवात झाली होती. कोरोना विषाणू संसर्गामुळे अमेरिकेच्या हाती कोलीत मिळाल्यासारखे झाले आहे. ट्रम्प यांनी युरोपशी व्यवहारच पूर्णपणे बंद केला आहे. डोनाल्ड ट्रम्प यांनी युरोपातून अमेरिकेला येणारी विमाने बंद केली, तेव्हा युरोपने त्याचा निषेध करत ‘याची आवश्यकता नव्हती’ असे वक्तव्य केले. या नाराजीमुळेच युरोप अमेरिकेपासून दूर जात असताना चीनने हुशारीने ही संधी साधली आहे. आज चीन युरोपच्या जवळ येत चालला आहे. विशेष म्हणजे आंतरराष्ट्रीय समुदायातील १९३ देशांपैकी अमेरिकेचा अपवाद वगळता कोणीही चीनवर टीका करत नाहीये. एवढेच नव्हे, तर चीन अमेरिकेवर जे आरोप करतो आहे, त्याला रशिया आणि इराण यांचे समर्थन मिळते आहे. त्यामुळे एकीकडे युरोप, चीन, रशिया, इराण यांसारखे पूर्वी वैचारिक विरोधक असलेले देश एकत्र येताना दिसताहेत आणि अमेरिका मात्र आंतरराष्ट्रीय राजकारणात एकटा पडताना दिसतो आहे.

मागील काळात अमेरिकेने मोठ्या आंतरराष्ट्रीय संस्था-संघटनांना, बहुराष्ट्रीय संस्था-संघटनांना मोठ्या प्रमाणात आर्थिक मदत करायची आणि अशी मदत केल्यानंतर त्यांना आपल्या हितसंबंधांना वापरून घ्यायचे, अशी एक प्रकारची रणनीती आखली होती. तोच प्रकार आता चीन करतो आहे. चीनची अर्थव्यवस्था मोठी असल्याने, जगभरात त्यांचे अब्जावधी रुपयांचे प्रकल्प सुरू आहेत. चीनने आंतरराष्ट्रीय संस्था-संघटनांना मोठी आर्थिक मदत करायला सुरुवात केली आहे. विशेषतः जागतिक आरोग्य संघटनाही चीनची बाजू उचलून धरते आहे. या संपूर्ण संघर्षामुळे एक नवी विश्‍वरचना आकाराला येण्याची दाट शक्यता आहे. याला 'कोरोनापश्‍चातची विश्‍वरचना' म्हणता येईल. या रचनेमध्ये अमेरिका हा बर्‍यापैकी बाजूला पडलेला असेल आणि अमेरिकेच्या बाजूला जाण्याने एक पोकळी निर्माण होणार आहे, ती पोकळी चीन भरून काढण्याची शक्यता आहे. त्यामुळे एक वेगळेच चीनकेंद्रित जग कदाचित पाहायला मिळू शकते.